Bəxtiyar tuncay

 
281 
xazux Bax: xazıx 
xəlbət Bax: həlbət 
xbha Bax: xıbha 
xblığ Bax: xıbılığ 
xbti  //  xpti  (-dən)  ism.  –  qibti,  kopt  (Misirin  qədim  əhalisinin  etnik  adı): 
Marğos  avedaraniç  buyruxu  bilə  Bedros  arakəlninq  yazdı  Avedaranın 
kendininq  Isğandarea  kerməninə  xbti  tili  bilə...  İncil  katiblərindən  Markos 
(Mark)  həvvari  Petrosun  (Pyotrun)  buyuruğu  ilə  öz  İncilini  qibti  dilində  yazdı... 
Evet  ki  baduhas  edi  yazıxlılarğa,  yoxsa  işi  Tenqrininq  edi,  körklülük  boldu 
adamlarğa ki bir alçax tildən köp da türlü-türlü xuvatka ayırıldı. Imşax sözlü 
Helen  milləti,  hroznıy  sözlü  Franğ  milləti,  yürəkləngən  kibik  Honin  milləti, 
xoltxa kibik Asori, körklülük bilə Alpan milləti, kültkülü Kut milləti, aldağan 
kibik  Ekipdaçi  milləti,  açıx  Parsi  milləti,  tez  sözlüvüçi  Hndi  milləti,  tahimli 
sözlövüçi  Ermeni  milləti.  Bəli,  günahlara  görə  cəza  Tanrının  insanlara görkü idi 
ki,  bir  tək  dil  çox  və  cürəbəcür  dillərə  ayrıldı.  İncə  sözlü  ellin  (yunan)  milləti, 
qəzəbli firəng (latın) milləti, ürəkli (cəsarətli) hun milləti, dua kimi aysor (Aşşur), 
gözəllik  timsalı  alpan  (alban)  milləti,  gülməli  qot  (alman)  milləti,  yalançı  qibti 
(kopt)  milləti,  ac-yalavac  fars  milləti,  tez-tez  danışan  hind  milləti,  xoşagəlimli 
arami milləti. 
xeli sif. (< azərb.< frs.) – xeyli: Bardır mendə xeli nemə axçadan. Mənim bir 
xeyli axçam var. 
xet    - ism.  –  yəhudi hərflərindən birinin  adı. Bu  ada  yalnz  Zəburun  (məzmur 
119) tərcümələrinin yer aldığı əlyazmalarda rast gəlinir. 
Xiğar  (-nınq, -ğa, -nı, -dan) //  Xiqar  //  Hiqar (-nınq) x. ism.  – Axikar. E.ə. 
VIII-VII  əsrlərdə  yaşamış  Aşşur  (Assuriya)  hökmdarı  Sennaxerimin  katibi  və 
möhürdarı olmuş şəxs. Hələ e.ə. VII-VI əsrlərdə onun adı ilə bağlı olan bir didaktik 
əsər  (Müdrik  Axikar  haqqında  əfsanə)  bütün  Yaxın  və  Orta  Şərqdə  çox  məşhur 
olmuşdur.  Onun  ən  qədim  fraqmenti  qədim  Misirdən  arami  dilində  (e.ə.  VII-VI 
əsrlər)  yazılmış  sənədlərin  içərisindən  tapılmışdır.  Maraqlıdır  ki,  eyni  əsər 
dövrümüzədək  alban  dilində  də,  özü  də  tam  şəkildə  yetişmişdir  (Uslu  Xiqarnınq 
sözü,  esi,  axılı):  Xiğar  uslu  cardar  öldi.  Müdrik  Akixar  öldü.  Menqi  tiridir 
Hiqar! Əbidi diridir (yaşayır) Axikar! 
xiyar Bax: xıyar 
Xiymət Bax: Xıymət 
xıbılığ // xıblik // xblığ ism. – şər ruh 
xıbha ism. – lalə (papaver) 
xibla // xılba ism. (< azərb.< ər.) – qiblə 
xiblik Bax: xıbılığ 
xiçildat ~  Bax: xırçıldat ~ 
xıçır ~   Bax: xıçxır ~  
 
xıçxır ~   (-dınq, -dı, -sa, -ğanıma, -ğanınq, -max) // xıçır ~  fel. – qışqırmaq, 
bağırmaq:  Yalbarıp  xolarmen  sendan,  yaş  bilə  xışırıp.  Yalvarıb  səndən  xahiş 
edir, göz yaşları tökərək çığırram. 
xıçxırıx (-ımnı) ism. – qışqırıq 

---

 
282 
Xıdır  x.  ism.  –  Xızır  (Xıdır).  Albanlar  arasında  yayğın  şəxs  adlarından  biri: 
Xıdır Sultan oğlu. 
xıcı (-nınq) ism. – qıjı (sinapis) 
xıl ism. – qıl 
xıl ~  fel. – qılmaq, etmək: Ne ki da xıldınq bu dünyada... Bu dünyada hər nə 
etdinsə də... 
xılan ~   Bax: xılın ~   
xılba Bax: xıbla 
xılıç (-tır, -nınq, -qa, -nı, -tan, -ım, -ımnı, -ımdan, -ınq, -ınqnınq, -ınqı, -ı, -ın, -
ını,  -ındən,  -lar,  -ları)  //  xlıç  (-tan,  -ı)  ism.  –  qılınc:  Da  xılıç  bardir:  Alar 
yanqşasınlar  ağızları  bilə  kensilərininq  da  itidir  ağızlarına  alarnınq  //  Alar 
yanqşağaylar  (yanqşasarlar)  ağızları  bilə  kendilərininq,  da  xılıç  bardır 
erinlərinə (erinlərində) alarnınq (Məz. 58/59: 8). 
Gör dodaqlarından nələr tökülür,  
Ağızlarından qılınclar çıxır.  
Onlar zənn edirlər ki, eşidən yoxdur.  
Tiydi  xılıçnı  joğovurtuna  kendininq  da  menqarmaxın  (jaranğlıxın) 
kendininq  körməmiş  etti  //  Tiydi  iti  bilə  joğovurtun  kensininq  da  jaranqlıxın 
kensininq közdən saldi (Məz. 77/78: 62). 
Öz xalqını qılıncdan keçirtdi,  
Öz irsini qəzəbinə düçar etdi.  
xılıçbalıxı ism. – qılncbalığı (xiphias gladius) 
xılıçlı sif. – qılınclı 
xılıx (-tır, -qa, -ı, -ıdır, -ın, -lar, -ları, -larına) // xlıx ism. – qılıq, xasiyyət: Egər 
ol, kimninq  ki ögüzü edi, da bilgəy  ki,  yuvaş (ivaş) tigül edi da yaman xılıxlı 
edi... Əgər öküzün sahibi bilsəydi ki, öküzü sakit deyil və pis xasiyyətə sahibdir... 
xılım  (-ğa,  -ına,  -lar)  ism.  –  əməl,  fəaliyyət,  hərəkət:  Bardır  tölövü  xılımğa 
körə hər biri kendininq. Hər kəsin əməlinə görə bir bədəli vardır. 
xılın  ~  //  xlın  ~  (-ma,  -mağa,  -sın,  -dım,  -dınq,  -dı,  -dıx,  -dılar,  -madılar,  -dı 
esə, -dıx esə, -ıpmen, -ıptı, -ıp edi, -ır, -ırsiz, -ırlar, -ırlar edi, -ıyırsen, -ıyır, -ıyırsiz, 
-ıyırlar, -ğaymen, -ğay, -ğaybiz, -mağaymen, -mağay, -ğay edim, -malı, -sa, -ğan, -
ğannı,  -ğanım,  -ğanıma,  -ğanımnı,  -ğanınq,  -ğanınqa,  -ğanı,  -ğanıdır,  -ğanına,  -
ğanın,  -ğanından,  -ğanımız,  -ğanımızğa,  -ğanımızdan,  -ğanlar,  -ğanlarnınq,  -
ğanlarnı, -ğanlarımnınq, -ğanlarıma, -ğanları, -ğanlarına, -max, -maxnınq, -maxqa, -
maxqadır, -maxnı, -maqnı, -maxtan, -maxı, -maxına, -maxın, -maxından, -maxlar, -
maxlarğa,  -maxlarnı,  -maxlardan,  -maxları,  -ıp)  fel.  –  qılmaq,  etmək:  Tölər  hər 
birinə  xılınğanına  körə  alarnınq  (Rom.  2:  6).  Hər  kəsə  öz  əməlinə  görə 
veriləcəkdir. 
xılınmaxlıx f. ism. – fəaliyyət: 
-Xaysıdırlar 10 könülüxləri Arisdodelninq? 
-Ilgərisi  barlıxtır.  Ekinçi  ölçövdir.  Üçünçi  –  rəng.  Dörtünçi  –  alğan 
neməsi.  Beşinçi  –  xayda.  Altınçı  –  ne  vaxt.  Yedinçi  –  turmax.  Sekizinçi  –  ki 
neməsi bolğan. Toxuzınçı – xılmaxlıx. Onunçı – xılınmaxlıx.  
-Aristotelin 10 prinsipi hansılardır? 

---