Johanson,
Türk Dillerinde Odaksıl Şimdiki Zaman İşaretleyicisi ve Kıbrıs Türkçesinde Eksikliği
95
Geç bir yenilenme
Bu durumun sebebi nedir? Kıbrıs’a yerleşen Türk dilli gruplar yeni şimdiki
zaman ekini neden birlikte getirmemişlerdir? Bu, ancak, söz konusu ağızların
Kıbrıs’ta, yeni şimdiki zaman ekinin ortaya çıkmasından önce gelişmiş olduk-
ları anlamına gelir.
Genel olarak Anadolu Türkçesinin bu morfemi oldukça erken bir dönemde,
14. yüzyılın ortalarından itibaren biçimlendirdiği tahmin edilir. Bu muhteme-
len yanlıştır. {-(I)yor} biçimine dayanan şimdiki zaman eki,
geç bir yeniliktir
ve standart Osmanlıcada 18. yüzyıla kadar yaygınlaşmamıştır. Osmanlılar
tarafından 16. yüzyılda Kıbrıs’a yerleştirilen Türk dilli gruplar çoğunlukla
Adana-Konya-Antalya bölgesinden gelmişlerdir ve {-(I)yor}’a dayanan şim-
diki zamana sahip değillerdir.
Erken bir tip
{-(I)yor}’a dayanan bu ek, Doğu Anadolu, Azeri, Güney Oğuzca, Horasan
Türkçesi ve Türkmencedeki yaygın tipin özelliklerinden farklı bir kökene
sahiptir.
Örnek olarak Azericeye bakalım. Azerice, Türkçe {-(I)yor} ve Türkmence
{-yA:r} biçimlerine denk gelen {-(y)Ir} biçiminde bir şimdiki zaman ekine
sahiptir, örn.
ġorx-ur =
Türkiye Türkçesi kork-uyor,
yaz-ır = Türkiye Türk-
çesi
yaz-ıyor,
ġalx-ır = Türkiye Türkçesi
kalk-ıyor,
çıx-ır = Türkiye Türkçesi
çık-ıyor, ġoy-ur = Türkiye Türkçesi
koy-uyor, ol-ur = Türkiye Türkçesi
ol-
uyor,
kėç-ir = Türkiye Türkçesi
geç-iyor,
iste-yir = Türkiye Türkçesi
ist-iyor,
oyna-yır = Türkiye Türkçesi
oyn-uyor,
parla-yır = Türkiye Türkçesi
parl-
ıyor.
Olumsuz
–mIr biçimi de vardır.
Yaz-m-ır’a karşılık
Türkiye Türkçesi
yaz-m-
ıyor,
al-m-ır’a karşılık
Türkiye Türkçesi
al-m-ıyor,
gör-m-ür’e karşılık
Türkiye
Türkçesi
gör-m-üyor,
bil-m-ir’e karşılık Türkiye Türkçesi
bil-m-iyor.
Dar ünlüler (yüksek ünlüler) odaksıl biçimlerde {-(y)Ir} genelleşmiştir. Buna
paralel olarak açık ünlülü bir işaretleyici, {-(y)Ar}, odaksıl olmayan şimdiki
zaman için geliştirilmiştir.
Örnek olarak gėd-ir, Türkiye Türkçesi
gid-iyor’a,
gėd-er ise
Türkiye Türkçesi
gid-er’e karşılık gelir (Johanson 1989).
Köken
Azericedeki şimdiki zaman işaretleyicisi {-(y)Ir}’ın, zarffiil +
yüri-r biçiminde,
zamanla düzleşme ve büzülmeye uğramış bir tasviri fiile gittiği varsayılır. Bu
basmakalıp görüşü kabul etmek güçtür. İşaretleyici daha büyük bir ihtimalle
zarffiil +
er-ür (
er- ‘olmak’) biçiminde bir tasviri fiile gidiyor olmalıdır, örn.
*
at-a er-ür ‘atıyor’.
bilig, Bahar / 2009, sayı 49
96
Bu tip, bir zamanlar Türk dünyasının batısında, geniş bir bölgede, çok sayıda
Oğuz ve Kıpçak ağzında yaygındı. Doğu Anadolu, Azeri, Balkan, Kırım, Gü-
ney Oğuzca bölgesi, Irak vb. ağızlarının bir çoğunda {-(i)yir} ~ {-(I)yir} ~
{-(y)ir} ~ {-yi} ~ {-y} biçiminde korunmuştur. Kıpçak
dilleri de, örneğin
Rusya’nın güneyinde ve Volga bölgesindekiler, bunun açık izlerini taşır (bk.
Johanson 2000a ve 2004.). Bu biçim, kökeninin ‘yürümek’ olduğunu göste-
ren yuvarlak
ü veya
ö ünlülü bir biçimin düzleşmesinin sonucu olarak açık-
lanmıştır. Bu zoraki varsayımı kabul etmek için bir neden görmüyorum.
Gelişmeler
17. yüzyılın sonlarından kalma Orta Azerice transkripsiyonlu metinler,
gueleir
‘geliyor’,
doureir ‘duruyor’,
saleir ‘salıyor, atıyor’,
kesseyrem ‘kesiyorum’
şeklinde şimdiki zaman biçimlerine sahiptir (Johanson 1997).
Bir sonraki gelişme, örneğin Kırım Oğuzcası ağızlarında,
al-a-yır ‘alıyor’,
dur-
a-yır ‘duruyor’ örneklerinde olduğu gibi ünlü uyumlarına girmektir.
Bir başka
gelişme ise {-i:r} biçiminde büzülmeydi, örn. Erzurum
ali:r. Standart Azeri-
cede şimdiki zaman işaretleyicisi {-(y)Ir} biçiminde kısalmış ve ünlü uyumu-
na sokulmuştur.
Doğu Anadolu ağızlarındaki işaretleyici ise henüz ünlü uyumlarına bağlan-
mamıştır. Güney Oğuzcadaki bu tip biçim
gel-ir-e,
gel-ir-i, gel-iy,
gel-ir’i
içine
alır. Bunlar genel olarak dar
öndamak ünlüsüne sahiptirler, örn.
sat-ir,
orx-ir,
g
ė
d-ir,
bil-ir. Kaşkaycada şimdiki zaman, normal olarak uyuma girmeyen bir
{-(y)ir} işaretleyicisiyle kurulur, örn.
gör-ir,
yu-yir,
tut-ir,
yap-ir.
Türkmence, {-yA:r} yardımıyla oluşturulan ve sıkça {-yA} biçiminde kısalan
bir odaksıl şimdiki zamana sahiptir, örn.
bil-ye:r ‘bilir, biliyor’,
o
ķ
a-ya: r
‘okur, okuyor’,
bar-ya:r ‘gider, gidiyor’.
Horasan Oğuzcası, benzer bir biçime {-yAr(r)}’a sahiptir. Bu tipin
*{-(I)yö:r}’ün düzleşmiş bir biçimi,
iddiaya göre zarffiil ve yörü-r fiilinin birle-
şimi olduğu ileri sürülür. {-yA(r)} biçimindeki bu yardımcı fiilin herhangi bir
izini bulmak güçtür. İşaretleyici daha çok *{-(I)yE: r} biçimine gidiyor olma-
lıdır ve bu nihayetinde zarffiil +
er-ür’e sahip bir tasviri fiildir.
17. yüzyılda
csalißiür ‘çalışıyor’ benzeri biçimler Osmanlının payitahtı İstan-
bul’da konuşma dilinde görülmekteydi. Bu, göründüğü kadarıyla zarffiil +
er-ür biçimindeki eski tipi temsil eder ve daha yeni bir tip olan {-(I)yor} ile
ilgisi yoktur.
Nedenler
Baştaki soruya tekrar dönersek: Kıbrıs Türkçesinde şimdiki zaman yenilen-
mesi niye yoktur veya yeterince gelişmemiştir?