Bilig 49. sayı

Hacılar, Karapapak Türk Mitolojisinin Yapısı Üzerine Araştırmalar 
 
87 
“O imama gitmelidir.” Burada masal tekrar bölünür; masal kahramanı, 
mit kahramanının geçtiği aşamalara uygun olar yeni bir sınavdan geç-
mek zorunda kalır. Burada fare direğin dibine oturup onun yerine konu-
şur. Mehemmed ikinci kez kızı konuşturur. Üçüncü sınavdan da başarıy-
la çıktıktan sonra padişahın kızını da alıp kendi memleketine doğru yola 
çıkar. Onlara katılan fare altınlarla birlikte kızı da bölmeyi önerir. 
Mehemmed çaresizlik içinde bunu kabul edip hayata geçirmek istediğin-
de fare şekil değiştirip yakışıklı bir yiğide dönüşür. Kılıcı çekip kızı ikiye 
ayırmak istediğinde padişahın kızı yılan zehri kusar. Meğer kızın konuş-
masına engel olan da işte bu yılan zehri imiş. Fare ise, vaktiyle boğazına 
ip bağlanıp çarşıda pazarda sürüklenen, Mehemmed’in toprağa gömdü-
ğü ölü imiş. Kızı ve altınları Mehemmed’e verdikten sonra oğlan yeniden 
fareye dönüşür ve gözlerden kaybolur.  
Dikkat edileceği üzere “Mehemmed’in Nağılı” en eski masal geleneğinden 
beslenmekte ve mitlerin birçok özelliğini de bünyesinde barındırmaktadır. 
Padişahın kızının konuşturulması motifi en eski ve en zor motiflerden biridir. 
Bu eski mitlerde olay kahramanının yerine getirilmesi / gerçekleştirilmesi 
imkansız bir şeyi başarması ile ilgilidir.  
Arkaik mitlerde olay kahramanı olağanüstü güçlere sahip varlıklarla mücade-
le eder; bu mücadelelerde onların koruyucusu olarak devreye giren sihirli 
araçlar ve mitolojik varlıklar olurdu. Yukarıda anlattığımız mitte kahramanın 
yardımcısı bir faredir. Mitlerde ölen kişinin bedeni diğer dünyaya gitse de 
ruhu bir başka varlığa geçip yaşar. Mehemmed’in Nağılı’nda ölen genç fare-
ye dönüşmüş; sonra ise, onun cesedini töreye uygun bir şekilde gömen olay 
kahramanının yardımcılarından bir olmuştur. Mitlerde “herhangi bir kimse-
nin ‘eren’e dönüşebilmesi için, onun ölen bir kimseden yardım alması onun-
la sıkı ilişki içinde olması” gibi bir kural vardır (Aliyev 1998). Bu kuralın izleri 
birçok destan ve masalda hala görülmektedir. Mesela: “Köroğlu Destanı’nda 
Ali Kişi’nin oğluna yaptığı yardım, verdiği öğüt, sonra vefat etmesi, ölümle 
bir olan körlük motifi bu türdendir. Söz konusu olan Mehemmed’in 
Nağılı’nda olay adamın ruhu bir koruyucu gibi Mehemmed’e geçmektedir. 
Ancak bir yandan mitlerin; diğer yandan hikâyelerin yapısının etkisi bu koru-
yuculuğu ve yardımı fare şeklinde tecessüm ettirmekte ve duruma göre fare 
de insana dönüşebilmektedir. Masalda, marangozun ağaçtan adam yapması, 
terzinin ona elbise dikmesi, imamın ona dil öğretmesi eski mitlerdeki ilk insa-
nın yaratılması motifleriyle benzerlik gösterir.  
“Mehemmed’in Nağılı” içeriği, konusu ve yapısı bakımından eski mitler için-
de yer alır ve bu masalı Azerbaycan’ın “mitolojik masalları” içinde değerlen-
dirmek mümkündür. K. Levi-Stros’un sözleriyle ifade edersek “bu masal 
mitin zayıf düşmüş bir şeklidir” (Levi-Stros 1970: 170). 
Borçalı bölgesinden derlenen Karapapak Türkleri’ne ait masalların bir takım 
destana ait, eski motiflerle süslenmiş; sihirle, büyüyle ilgili olanlar ise, onlara 

---

bilig, Bahar / 2009, sayı 49 
 
88 
farklı özellikler kazandırmıştır. “Çoban Mehemmed Nağılı” (İsmayılov 1985) bu 
bağlamda karakteristik özellik taşır. Masalda şöyle bir motif yer almaktadır:  
Yabancı bir ülkeye gelmiş olan Mehemmed’in yanındaki kadınları ele 
geçirmek için padişah onu hasta olan hanımına elma getirmesi için 
cennete gönderir. Yedi gün süre isteyen Mehemmed, fala bakan şey-
hinin öğüdüyle dağ dibindeki gölün yanına gelip orada bir kuyu ka-
zar ve perilerin gelmesi bekler. Amacı meleklerden birinin kanadını 
koparıp almaktır. Melekler kanatlarını  çıkarıp gölde yıkanırken 
Mehemmed küçük kız kardeşin kanadını çalmayı başarır. Büyük bacı 
gidip cennetten üç elma getirir. Elmaları Mehemmed’e verdikten son-
ra küçük kız ağlayıp “ Beni o dünyadan da bu dünyadan da mahrum 
ediyorsun. Beni de yanında götür” der. Bu andan itibaren hikâye bir 
başka anlam kazanır; zira olay zincirinde artık melek ön plana çıkar; 
sonraki olayların katılımcılarından biri melek olur. Mehemmed, zor 
sınavdan kıza dönüşmüş kanadın, meleğin yardımıyla geçer.  
“Çoban Mehemmed Nağılı”ndaki meleklerin kanadı hususu diğer masalları-
mızla karşılaştırıldığında mitlerin inandırıcılığını aynı sahnelerle dikkatlere 
sunmaktadır. Ancak bu masaldaki üç elma motifi hangi mitik görüşlerle ilgili-
dir? Masallarımızda dirilme, gençleştirme ve çocuk verme fonksiyonlarını 
yerine getiren elma hakkında K. Levi-Stros’ın değerlendirmeleri ilgi çekicidir: 
“Amerika Kızılderilileri’nin mitlerinde erik ve elma ağaçları motifleriyle karşı-
laşmaktayız. Mevcut metinlerin tahlili Kızılderilileri eriyin meyve vermesi; 
elmanın ise, köklerinin güçlü oluşu ve toprağın derinliklerine kadar inmesi, 
toprağın katmanlarıyla irtibatı ilgilendirmektedir” (1983: 420).  
Sorunun ikinci kısmına da dikkat etmek gerekir. Dünyanın mitolojik dille belir-
lenmiş modeline uygun olarak K. Levi-Stros “doğa-uygarlık”, “aşağı-yukarı”, 
“kadın-erkek” vs. gibi ikili karşıtlar / tezatlar içine “çiğ ile pişmiş”i de koyar. Çiğ 
besinler doğayı; pişmiş besinler ise, uygarlığı temsil ederler. K. Levi-Stros bu 
ikilinin birlikte kullanımını ise (hem çiğ hem de pişmiş olanı ise), orta mevki 
olarak nitelendirir. Mitolojik ögeler arasında böyle orta mevki durumunda olan-
lar vardır. Elmayı da bunlar arasında söymek mümkündür. Çünkü elma, yetiş-
tiğinde (piştiğinde) yenildiği gibi çiçekten çıktığı zaman da (çiğ olduğunda da) 
yenilebilmektedir. Yeryüzü ile gökyüzünü birleştiren bir ağaç olmasıyla birlikte, 
hem çiğ hem de pişmiş nitelikte olması elmanın mitlerimizde ve hikâyelerimiz-
de anılan fonksiyonlarda karşımıza çıkmasının nedenini izah eder.  
Masalda Mehemmed’in elmayı getirdikten sonra padişahın ölen babasından 
anahtarı alıp getirmesi de planlanmaktadır. Mitlerde olduğu gibi Çoban 
Mehemmed diğer dünyadan haber getirmelidir / haber vermelidir. (Bu arada 
Yunan mitolojisindeki Aidi ve Tartari’yi hatırlamakta fayda vardır). Onu 
kendini attığı ateş içerisinden yine mitolojik bir varlık / melek kurtarır. Mitolo-
jik ögeler ve motifler bakımından son derece zengin olan Çoban Mehemmed 
Nağılı’nı da “mitolojik masallar” içinde değerlendirmek yerinde olur. Elma ile 

---