31
4) o’xshatish sifati kabi, o’xshash, -dekG`day, yanglig’, singari
Sonlarni alohida so’z turkumi sifatida bermaydi. Sifat tarkibida aytib o’tadi.
Yasama sonlar ma'nosi va yasovchi qo’shimchalariga ko’ra: sira son: –i(nchi), ulush son (–
ar), (-tadan), chama son –(lab), sanalmishsiz son (–ov), o’rtoqlik son (-ala), oshirma son (-larcha),
o’lchov sonlari (numerativ) qadaq, yutum kabi.
Fitratning fikricha, “ot shrnida almashtirilib” qo’llaniladigan so’zlarga “ ot olmoshlari” yoki
“olmosh” deyiladi. Olmoshlar uch turga bo’linadi:
1) ot olmoshlari - u, men, sen, ular, biz-bizlar, siz-sizlar.
2) ko’rsatish olmoshlari – bu-bul, shu-shul,
bular-bunlar, shular.
3) so’rash olmoshi – kim, nima, qanday, nega, nuchuk, nechun kabi.
Fe'l so’z turkumi ancha mukammal yozilgan. Fitrat fe'lning shaxs, son, bo’lishli-bo’lishsiz
va zamon kategoriyalariga ega ekanligi haqida ma'lumot beradi.
Fitrat ko’makchi so’zlar haqida ham alohida to’xtaladi. Hozirgi tilshunoslikda yuklama,
bog’lovchi, ko’makchilar hamda modal, undov so’zlar tarkibida o’rganilayotgan lisoniy birliklarning
hammasi ko’makchi so’zlar atamasi ostida beriladi.
Fitratning sintaktik qarashlari uning «O’zbek tili qoidalari to’g’risida bir tajriba. Nahv»
asarida o’z aksini topgan.
Bu asar haqida muallif: “O’zbek nahvi to’g’risida mening bir tajribamdir” – deb yozadi.
Hali o’zbek tili sintaksisining mundarjasi belgilanmagan, sintaktik tushunchalarni ifodalovchi
atamalar tizimi izga solinmagan bir davrda mazkur asarning vujudga kelishi o’zbek tilshunosligi
tarixi uchun katta voqea edi. ”Nahv” “butundan qismga” tamoyiliga amal qiladi. Shuning uchun ham
sintaksisning asosiy o’rganish birligi bo’lgan gap haqida ma'lumot berishdan boshlanadi.
1
Gap haqida ma'lumot bergandan keyin, tinish belgilari to’g’risida ham so’z yuritadi. Muallif
punktuatsion belgilarni «turush belgilar” atamasi bilan nomlaydi. Fitrat 12
ta tinish belgisi va
ularning vazifalari haqida ma'lumot beradi.
Gap bo’laklari haqida gap ketganda, Fitrat ega va kesimni bosh so’zlar tarkibiga kiritadi.
Bosh so’zlardan boshqa barcha bo’laklarni “to’ldirg’ichlar” atamasi bilan nomlaydi.
To’ldirg’ichlar quyidagi turlarga bo’linadi: 1) tushum, 2) borish, 3) chiqish, 4) o’run, 5)
birgalik, 6) chog’, 7) nechunlilik, 8) nechuklik to’ldiruvchilari. Asarda to’ldirg’ichlarning har bir
haqida alohida-alohida to’xtalib o’tadi.
Fitrat kirish so’z, kirish gap va kiritmalar haqida ham ma'lumot beradi. Bu uch lingvistik
hodisa bir termin – kirish so’z atamasi ostida o’rganiladi. U bu atamaning arablarning “mo’'tariza”,
ruslarning “vvodnoe slovo” atamalariga teng kelishini ta'kidlaydi.
Kirish so’zlarning gapning boshqa qismlaridan yozuvda vergul bilan ajratilishi, kirish so’zlar
gapdan tushirib qoldirilganda ham gapning ma'nosiga zarar yetmasligi haqida so’z yuritiladi.
Fitrat ko’rsatib o’tgan sintaksis haqidagi fikrlar bugungi kunda ham mavjudligini darsliklarda
ko’rishimiz mumkin. O’zbek tili morfologiyasi va sintaksisining
fan sifatida shakllanishida
Fitratning xizmatlari katta.U birinchilardan bo’lib o’zbek tili morfologiyasi va sintaksisi haqida izchil
ravishda ma'lumot berdi.
Dostları ilə paylaş: