BöLÜM 7 TÜr topluluklari (komüNİTE)
Yüklə 52,45 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nisbi yoğunluk (Ny) = Na / N x 100
- Sıklık (s) = Na / Nn x 100
- Komünitelerde tür çeşitliliğini etkileyen 6 ana faktör vardır
- 5. EKOLOJİK SÜKSESYON ZAMAN İÇİNDE KOMÜNİTE KOMPOZİSYONUNDA GÖRÜLEN DEĞİŞİKLİKTİR
| BÖLÜM 7 TÜR TOPLULUKLARI (KOMÜNİTE) 1. ÇEŞİTLİ POPULASYONLARIN BİR ARAYA GELEREK, KARŞILIKLI İLİŞKİLERİNİN OLUŞTURDUĞU BİRLİĞE TÜR TOPLULUKLARI (KOMÜNİTE) DENİR Populasyonlar birbirleriyle sürekli ilişki halindedir. Bu populasyonlar arası ilişki tür topluluklarının yapısını oluşturur. Bunlara kara tür toplulukları (orman gibi) ve deniz tür toplulukları (mercan kayalıkları gibi) örnek olarak verilebilir. Kendine has ekolojik koşullara sahip, sınırları az çok belli, bitki ve hayvan populasyonlarının bir araya gelerek karşılıklı ilişkilerinin oluşturduğu birliğe Tür Toplulukları (Komünite) denir. Ekolojik koşulların farklılığı; çeşitliliği, bunların organizmalar üzerindeki etkileri tür topluluklarının büyüklüğünü ve tipini tayin eder. Tür toplulukları yapısal özelliklerine, yerleştikleri ortamın fiziksel yapısı ve işlevlerine göre bazı alt gruplara ayrılabilir. Özellikle sıcaklık, yağış, nem veya substratum gibi belli başlı birkaç faktör yaşam birliğinin büyüklüğünü ve sınırlarını belirler. Bitki ve hayvanların karşılıklı olarak birbirlerine bağımlı olmaları nedeniyle birlikte düşünülmeleri gerekir. İşte bitki ve hayvan komünitelerinin bir arada ele alınarak birlikte değerlendirilmeleri sonucu biyotik tür toplulukları oluşur. Ortam özelliklerine göre komüniteleri Karasal, Deniz ve Tatlı su olmak üzere üç ana grupta toplamak mümkündür. Tür topluluklarını güneş enerjisi hariç enerji akışı bakımından bağımlı olup olmamalarına göre büyük ve küçük tür toplulukları olmak üzeri iki ana gruba ayrılabilir. Büyük tür toplulukları enerji akışı bakımından bağımlı olmayan ve kendi kendine yetebilen bağımsız ünitelerdir. Küçük tür toplulukları ise, enerji akışı bakımından bağımlı olup büyük tür toplulukları içinde yer alan ikinci derece topluluklardır. Büyük tür topluluklarına biyomlar, küçük tür topluluklarına ise kuru bir ağaç gövdesi örnek verilebilir. Tür topluluklarının tanımlanmasında çevresel faktörler yönünden topluluğu temsil edebilecek özellikte seçilecek örnekleme alanı veya hacminden yararlanılır. Örneklemeye başlamadan önce minimal birimi saptamak amacıyla en küçük birim (hacim veya alan)den başlanır ve daha sonra seçilen bu birim tedricen büyütülerek tür sayısının nispeten sabitleştiği en küçük birim minimal birim olarak kabul edilebilir. Minimal birimin saptanmasında yukarıda belirtilen işlemin tam tersi de (yani büyük alandan başlayarak tür sayısının sabitleştiği en küçük birimin belirlenmesi) uygulanabilir. 2. KOMÜNİTELER, TÜRLERİN AYIRTEDİCİ (ANALİTİK) VE BİRLEŞTİRİCİ (SENTETİK) ÖZELİKLERİNE GÖRE TANIMLANIR Tür topuluklarının özellikleri Ayırt edici (Analitik) ve Birleştirici (Sentetik) olmak üzere iki ana başlık altında incelenir. Ayırt edici özellikler kantitatif (bolluk, yoğunluk, sıklık, biyokütle, örtü ve baskınlık) ve kalitatif (topluluk şekli, canlılık) özellikleri kapsar. Birleştirici özellikler ise kalıcı olma, bulunma ve sadakat derecesidir. 2.1. Bolluk Örnekleme alanında her bir türün birey sayısına bolluk (abundance) adı verilir. Bir türün bolluk derecesi bölgesel yada mevsimsel olarak değişiklik gösterebilir. Bu nedenle bolluk derecesini tanımlamada periyodik çalışmalar yapılır ve sonuçların tanımlanmasında çok bol, bol, seyrek, nadir gibi skala kullanılır. Türlerin bolluk derecesi ♠ Yoğunluk ♠ Biyokütle ♠ Sıklık
♠ Örtü ve ♠ Baskınlık, derecelerine bakılarak saptanır.
♣ Birey yoğunluğu birim alan veya hacimdeki birey sayısı; ♣ Tür yoğunluğu bir biyotoptaki çeşitli türlerin sayısı; ♣ Populasyon yoğunluğu ise belirli bir mekana oranlanmış populasyon büyüklüğüdür. Birey yoğunluğu şu formülle hesaplanabilir; Yoğunluk (y) = N1+N2+N3+N4+....Nn / n N1 = 1 nolu örneklemede sayılan birey N2 = 2 nolu örneklemede sayılan birey n = örnekleme alanının genişliği (hacmi) Nisbi yoğunluk (Ny) = Na / N x 100Na = a türünün toplam birey sayısı N = tüm türlerin toplam birey sayısı 2.1.2. Birim alan veya hacimde bulunan organik madde miktarının ağırlık olarak ifade edilmesi Biyokütle (biyomas) kavramıyla tanımlanır Birim alan veya hacimdeki organik madde miktarının ağırlık olarak ifadesine biyokütle (biyomas) denir ve genelde kuru ağırlık olarak belirlenir. 2.1.3. Bir türün, belli bir bölgedeki bulunma yüzdesine Sıklık (frekans) denir Bir türün araştırma bölgesindeki bulunma yüzdesine Sıklık (Frekans) denir. Belli bir alanda birden fazla örnekleme yapıldığında bir türe ait bireylere rastlanan örnekleme sayısının tüm örnekleme sayısına oranının yüzdesi, o türün sıklık derecesini verir. Tür topluluklarında türler sıklık bakımından beş grupta incelenir. % 1-20 Nadir bulunan türler % 21-40 Seyrek bulunan türler % 41-60 Genellikle bulunan türler % 61-80 Çoğunlukla bulunan türler % 81-100 Devamlı türler
Nn = tüm örnekleme sayısı Nisbi Sıklık (Ns) = Fa / Fn x 100Fa = a sıklığı Fn = tüm türlerin toplam sıklığı 2.1.4. Bir türün toprak üstü kısımlarının yüzde olarak kapladığı alana Örtü denir Belli bir alanda bir türün toprak üstü kısımlarının yüzde olarak kapladığı alan Örtü (Cover) olarak tanımlanır. Bitki toplumlarının sosyolojik analizinde yaygın olarak kullanılan bu kavram, sünger gibi sesil organizmalar için de kullanılmaktadır. Örtü bir bitki toplumunu oluşturan türlerden her birinin toprak üstü kısımlarının kaplamış oldukları mekanı oransal olarak ifade eder. Örneğin bu miktar 1/2 olarak belirlenmiş ise bunun anlamı, söz konusu bitki türünün bulunduğu yerdeki toprak yüzeyinin yarısını örtüyor demektir. Bir türün örtü ve baskınlık durumu yedi kategoride incelenir; 0 = çok nadir bulunan türler + = Nadir veya çok nadir olan türler 1 = oldukça bol, fakat örtü derecesi %5’ten az olan türler 2 = örtü derecesi %5 - %25 olan türler 3 = örtü derecesi %25 - %50 olan türler 4 = örtü derecesi %50 - %75 olan türler 5 = örtü derecesi %75 ‘ten fazla olan türler
Organizma habitat üzerinde etkili olduğu oranda dominant’tır. Baskın tür, topluluğun en belirgin organizması olup, doğrudan doğruya diğer türleri ve çevre koşullarını etkisi altına alarak onları bu değiştirilmiş çevre koşulları ile yaşamak zorunda bırakır. Örneğin ormanda ağaç dominanttır. Ağaçlar ışık şiddeti, nem oranı, rüzgar, sıcaklık, topraktaki su ve mineralleri üzerinde belirleyici etkiye sahiptir. Ancak orman ekosistemlerinde ağaç katını oluşturan türler her ne kadar dominant olsa da, çalı ve ot katı kendine has çevre faktörlerinin etkisiyle bu katlarda ayrı ayrı dominant türler oluşur. Değiştirilmiş çevre koşullarına uyum sağlayabilen yada dayanabilen türler bu ortamda yaşamlarını sürdürür, dayanamayanlar ise ya ölür yada göç etmek zorunda kalırlar. Tür topluluklarında bazı türler baskın tür sayılacak kadar önemli olmadıkları halde, belli çevre koşulları veya tür topluluklarının göstergesi olarak kabul edilebilirler ki, böyle türlere gösterge türler denir. Örneğin Afrika savanlarında Aslanlar önemli ekolojik rolleri olmalarına karşın sayıları baskın tür sayılabilecek kadar fazla değildir ve gösterge türlere örnek verilebilir. Karasal ekosistemlerde tür topluluklarının incelenmesinde gösterge türlerden faydalanılır ve tür topluluklarının adı gösterge türlerin adıyla anılır. Ayrıca gösterge türler, ortam şarlarının göstergesi olarak çevrenin tanımlanmasında da kullanılabilir. Örneğin bazı türler kirli ortamlarda bulunurken, bazı türler ise temiz, kirlenmemiş alanları tercih edebilir. Kara ekosistemlerinde Liken örneğinde olduğu gibi bazı bitki türleri biyoindikatör olarak kullanılmaktadır. Ya da serin ve oksijeni bol akarsularda bulunan alabalık (Salmo trutta) örneğinde olduğu gibi, bazı türler ortamın fiziksel ve kimyasal özeliklerinin göstergesi olarak kullanılabilir.
Tür topluluğunda yapılan örneklemelerde örnek alanların en az yarısında bulunan türlere kalıcı (konstans) tür adı verilir. 2.5. Sadakat (Fidelite, Bağlılık, Doğruluk) bit türün belli bir tür topluluğuna ait oluşudur Sadakat bit türün belli bir tür topluluğuna ait oluşunu gösterir. Sadakat kavramı türlerin sosyolojik dağılışı ile ilgilidir. Birlikler birbirleriyle karşılaştırıldığında bazı birliklerde türler arasında bir bağlılık olduğu gözlenir. Sadakat derecesi; ♥ Karakteristik türler, ♣ İştirakçiler, ♦Yabancı türler, olmak üzere üç ana kategoride incelenebilir.
♥♦ Ayırt edici türler belli bir birliğe bağlı türlerdir. ♥♦ Seçici türler belli birliğe bağlı fakat aynı zamanda benzer gruplarda da bulunan türlerdir. ♥♦ Tercih edici türler Belli bir birliği tercih eden fakat diğer birliklerde de az çok bulunan türlere de denir. İştirakçiler birçok farklı birliklerde bulunan ayırımsız türlerdir. Aslında o tür topluluğunun bireyi olmayıp, birliğe tesadüfen girmiş öncü türlere de yabancı türler denir. 3. Tür Topluluklarını Oluşturan Türler Ve Bunlara Ait Bireyler Düşey Ve Yatay Yönde Belli YAPISAL ÖZELLİKLER Gösterir Tür topluluklarını oluşturan türler ve bunlara ait bireyler düşey ve yatay yönlerde belli bir yapısal özellik gösterir. Yapısal özellikler dendiğinde tür topluluğunda bulunan tür ve birey sayısı ile bunların ortamdaki dağılış şekilleri anlaşılır. Tür toplumunun yapısının tanımlanabilmesi için öncelikle birim alandaki tür sayısı ile birim alanda bir türe ait birey sayısının bilinmesi gerekir. Çünkü komünitenin yapısını burada yaşayan türler, bireyler ve bunların işlevsel özelikleri oluşturur. Doğada her tür farklı sayıda bireyle temsil edilir ve ortam şartları ne kadar çeşitli ise tür sayısı da o kadar artar. Tür topluluklarının yerleşim düzeni bu toplulukların mekansal yapı’sını oluşturur. Yerleşim düzeni yatay ve düşey yönde olabilir. Yatay yöndeki yerleşim düzeni sonucu mozaik yapı oluşur ve bu mozaik yapı içinde; küçük bitki ve hayvan toplulukları (biyoskön), yoğun yerleşim bölgeleri (biyokonon) ve benzer ekolojik istekleri olan ve aynı yaşam şekline sahip bitki toplulukları (sinuzi) bulunur. Düşey yöndeki tabakalaşma topoğrafik yapıya uygun olarak gelişebildiği gibi, aynı bölgedeki bitkiler arasında; ışık, nem, sıcaklık ve diğer faktörlerin etkisi altında (ağaç, çalı, ot ve yosun katı gibi) oluşabilir. Örneğin göllerdeki tabakalaşmada sıcaklık yanında oksijen miktarının da etkin olduğu bilinmektedir. 3.1.Tür Topluluklarında Bulunan Tür Sayısı, Tür Çeşitliliği İle Tanımlanır Tür topluluklarında bulunan tür sayısı, tür çeşitliliği ile tanımlanır ve tür sayısı arttıkça buna bağlı olarak tür çeşitliliği de artar. Ancak tür çeşitliliği kadar, türü oluşturan birey sayısının da önemli olduğu unutulmamalıdır. Yeryüzünde tür çeşitliliği ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azaldığı düşünülebilir. Ancak tür çeşitliliğini belirleyen tek etken tropik bölgelere yakınlık değildir. Ortamın fiziko-kimyasal koşulları çok değişken olan bölgelerde, tür topluluklarının çeşitliliği az; değişikliğin az olduğu ortamlarda tür sayısı daha fazladır. Çünkü değişken ortamlarda yaşayan türler, gerek nişleri gerekse ekolojik valansı geniş olan türlerdir. Tür çeşitliliği üzerinde zaman, iklim, ortam şartlarındaki çeşitlilik, üretim, rekabet, avcılık ve insan faktörü etkilidir ve bu faktörler teker teker değil genelde birleşik etki eder. 3.2. Çeşitlilik İndeksleri tür topluluklarının yapısal özelliklerini belirlemek için kullanılır Tür Topululuklarında Benzerlik ve Çeşitlilik Oranları’nın tanımlanabilmesi için benzerlik veya çeşitlilik indeksi kullanılır. Çeşitlilik indeksleri bir tür topluluğunu diğer tür toplulukları ile karşılaştırılmasında kullanılabilir. Tür topluluklarında, topluluğu temsil edecek nitelikte ve sayıda örneklemeler yapılarak türler arası yakınlık derecesi veya istasyonlar arası benzerlik derecesi saptanabilir. Bu şekilde çeşitli tür topluluklarında yapılan çalışmalar sonucu toplulukların birbirine benzerlikleri veya farklılıkları belirlenir. Bu konuda geliştirilmiş birçok istatiksel yöntemler bulunmaktadır. Marglef (1957)’e göre, toplam tür adedi ve toplam birey sayısından hareket edilerek çeşitlilik indeksi hesaplanabilir. d=(S-1)/logN d=tür çeşitliliği indeksi S=tür adedi N=birey sayısı ??? Tür çeşitliliğinin hesaplanmasında yaygın olarak kullanılan bir diğer indeks ise enformasyon teorisi indeksidir (Odum, 1983). Burada farklı olarak indeks her bir türün toplam birey sayısına katkısını gösterir. Bu indeks genelde çevre kirliliğinin araştırılmasında kullanılır. H=tür çeşitliliği indeksi; S=tür sayısı; Pr=r sayılı türe ait bireylerin toplam birey sayısına oranı, (r=1,2,3,......,S)??? Türler arası yakınlık derecelerinin saptanmasında ; Sorensen ve Jaccard indekslerinden de yararlanılabilir. Sorensen indeksi; q=2c/(a+b) Jaccard indeksi; q=c/(a+b+c) a = A türünü içeren örnekleme sayısı b = B türünü içeren örnekleme sayısı c = A ve B türünün birlikte bulunduğu örnekleme sayısı
Burada; r=ad-bc/ (a+b) (c+d) (a+c) (b+d) olup, r korelasyon değeri r = -1 olduğunda bu türlerin uyuşmadığı; r = +1 ise uyuştuğu; r = 0 olduğunda ise bu iki türün bağımsız olduğu anlaşılır. Toplulukları oluşturan türlerin birlikte yaşama eğilimlerini saptamak için Ki2 testinden yararlanılır. Şayet Ki2 3.8 ise %98’lik bir olasılıkla bu iki tür beraber yaşama eğilimindedir.
4. TÜR TOPLULUKLARININ EKOSİSTEMLERDE ÖNEMLİ İŞLEVLERİ VARDIR Tür topluluklarının işlevsel özelliklerinin temelinde besin ve beslenme vardır. Türler besin zinciri ile birbirlerine bağlıdır ve doğada beslenme düzeyinin ilk basamağını bitkiler oluşturur. Besin zincirinde; üreticiler, birincil tüketiciler, ikincil tüketiciler, üçüncül tüketiciler ve ayrıştırıcılar zincirin halkalarını oluştururlar. Tür topluluklarının en önemli özelliklerinden biri de zamana bağlı olarak sürekli bir değişim içinde olmalarıdır. Bu değişimler ya Sıralı değişim (süksesyon) veya Döngülü değişim şeklinde olur. 5. EKOLOJİK SÜKSESYON ZAMAN İÇİNDE KOMÜNİTE KOMPOZİSYONUNDA GÖRÜLEN DEĞİŞİKLİKTİRKomüniteler statik, değişmeyen varlıklar değildir. Komünitelerdeki tür kompozisyonu, ekolojik süksesyon adı verilen bir süreç içinde zamanla değişir. Çoğunlukla sel, fırtına ve yangın gibi doğal etkenler, depremler, yer kaymaları ve volkanik patlamalar komünitelerde ekolojik süksesyona neden olur. Bu etkenlerin herhangi biri orijinal türleri ortamdan uzaklaştırarak yeni türlerin bölgeye gelmesine olanak sağlar. Komünite olgunluğa ulaşana kadar tür kompozisyonu bir dizi aşamadan geçer. Komünitelerde hayvan türleri de değişim gösterir, ancak süksesyonda çoğunlukla sadece bitki türleri kompozisyonu temel alınır. Ekologlar, süksesyonu birincil ve ikincil süksesyon olmak üzere iki ana başlık altında inceler.
Benzer bir süksesyon süreci, son buzul çağının sonlarına doğru Kuzey Amerika’da geniş bir alanda görülmüştür. Buzullar geri çekildikçe, bitki toplulukları kuzeye doğru ilerlemiştir. Bu durum bölgedeki göl sedimentlerin de bulunan polenlerin incelenmesiyle açıkça ortaya konmuştur, 5.2. İkincil süksesyon daha önce bir komünitenin bulunduğu alanlarda meydana gelir İkincil süksesyonun en fazla görüldüğü yerler; terk edilmiş tarım alanları, kesilmiş orman alanları, otoyol kenarları ve yangın geçirmiş alanlardır. Bu alanların tamamında bitkiler için gerekli toprak vardır. İkincil süksesyonla ilgili en kapsamlı incelemelerden biri terk edilmiş tarım alanlarında yapılmıştır. İlk üç yıl boyunca terk edilmiş bu alan, üzüm otu (Ambrosia) ve yaban çimeni (Digitaria sanguinalis) gibi yabani otlar ve çimenlerle kaplıydı. 5 ila 10 yıl içinde yabani otlar ve çimenlerin yerini çam ağaçları aldı. Daha sonra çamlar arasında meşe ve dişbudak görülmeye başladı. En son aşamada ise, çamların yerini meşe ve dişbudak alarak, bu alana tamamen hakim oldular. 5.3. Klimaks Komünite ekologları ekolojik süksesyonun son aşamasının klimaks adı verilen durağan, olgun bir komünite olduğuna inanıyorlardı. Klimaksta tür bileşiminin kendi kendini yenileyerek sabit kaldığı düşünülüyordu. Olgun ekosistemler az olduğundan bunların tür bileşimlerinin devamlılığıyla ilgili bilgiler de çok azdı. Olgun bir ekosistem olan Tennessee’deki Dick Cove Doğal Alanı’nda 9 yıllık süre sonunda, mevcut klimaks, meşe ve iri yapraklı karya (Carya laciniosa)’nın hakim olduğu bir yapıdan; şeker akçaağacı, sarı kavak ve iri yapraklı karyanın hakim olduğu bir yapıya dönüşmüştür. Buna göre klimakslar değişir, ancak bu değişimler çok yavaş olduğu için açıkça fark edilemezler. Ekologlar sadece komünitedeki değişimle ilgilenmezler. İnsan populasyonu gittikçe doğal sistemleri etkilediğinden, bu sistemlerin korunması ve iyileştirilmesi ihtiyacı doğmuştur. Restorasyon ekolojisi, ekolojik süksesyon sürecini anlamayı ve bunun sonucu olarak insanların tahrip ettiği doğal komüniteleri restore etmeyi amaçlar. Önemli Not; “Genel Ekoloji” adlı bu ders notunun, bu bölümünün hazırlanmasında Kocataş, 1992, Öztürk,M., Smith, 1992, başta olmak üzere; “Yararlanılan Ve Başvurulabilecek Kaynaklar” başlığı altında verilen tüm eserlerden geniş ölçüde yararlanılmış, hatta bazı kısımlar, şekiller ve tablolar aynen alınmıştır. Ekoloji ile ilgili daha geniş bilgiler bu kaynaklardan sağlanabilir. YARARLANILAN VE BAŞVURULACAK KAYNAKLAR Berkes, F. ve Kışlalıoğlu, M., Ekoloji ve Çevre Bilimleri, Remzi Kitabevi. Brewer, R., The science of Ecology, Saunder College Publishhing, 1994 Chapman, J.L., Reis, M.J., 1992, Ecolgy Preiciples and Aplications, Chambridge Univ. Pres. Çepel, N., Çevre Koruma ve Ekoloji Terimleri Sözlüğü, TEMA Yay, No. 6. Çepel, N., Genel Ekoloji, İ.Ü. Yayın No. 3155. Işık, K., 1998, Biyolojik Çeşitlilik, Çevre ve İnsan, Anadolu Ü. Yay. No. 1017. Karol,S.,Suludere,Z.,Ayvalı,C.,1998.Biyoloji terimleri sözlüğü, T.D.K. Yay.No.669. Kocataş, A., Ekoloji Çevre Biyolojisi, E.Ü.Su Ürünleri Fak Yayını No.51. Öztürk, Münir, Ekoloji, (yayınlanmamış ders notları), Ege Üniv., Fen Fak., Biyoloji Böl. Smith R.L., Elements of Ecology, Harper Collins Publisher, 1992. Şişli, N., Çevre Bilim Ekoloji, H.Ü. Fen Fakültesi, 1996. Yücel, E., Canlılar ve Çevre., Biyoloji, Anadolu Ü. Yay. No. 1083, 823-109. Yüklə 52,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|