Boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalarda xatti-harakatlarni

BOSHLANG‘ICH MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARDA XATTI-HARAKATLARNI PSIXOLOGIK VA PEDAGOGIK TUZATISH
Annotatsiya: Ushbu maqolada maktabgacha hamda boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalarda uchraydigan stress, tajovuzkorlik harakatlarini pedagogik va psixologik tuzatish, bu davrda bolalarning xususiyatlari hamda olimlarning fikr- mulohazalari va tajribalari haqida qisqacha so‘z yuritiladi.
Kalit so‘zlar: stress, Sosnovskiyning fikrlari, L. B. Obuxovaning fikri, differentsiatsiya jarayoni, mnematik vazifa, vizualizatsiya jarayoni, effektiv shakllanish,
Boshlang’ich maktab yoshi odatda 6-7 yoshdan 10-11 yoshgacha bo’lgan davrni anglatadi. Bu davrda bolaning miya faoliyatida sezilarli o’zgarishlar yuz beradi. Bu esa bolaning tobora mustaqil va ixtiyoriy ravishda o’z xatti-harakatlari va faoliyatini nazorat qila olishiga olib keladi. Xuddi shu davrda bolaning o’ng qo’li yoki chap qo’li bo’lishiga qarab, bir yoki boshqa yarim sharning dominant namoyon bo’lishi boshlanadi. Bu yoshdagi bolalarda o’sish tezlashadi, sut tishlari ham doimiy tishlarga almashtiriladi.
Bu vaqtda bola maktabga borishni boshlaydi va yoshidan qat’i nazar, yangi turmush sharoitlariga moslashadi. Bu jarayon individual ravishda amalga oshiriladi. Har bir bola o’quv faoliyatini boshlashga psixologik jihatdan tayyormi yoki yo’qligidan qat’i nazar, turli xil qiyinchiliklarga duch keladi va bunday qiyinchiliklar turli yo’llar bilan ifodalanadi.
Biroq, ko’pchilik odamlar stressga qandaydir javob berishadi. B.A.ning so‘zlariga ko‘ra. Sosnovskiyning so’zlariga ko’ra, birinchi sinf o’quvchisining maktabga moslashishi asosan o’qituvchiga, uning muloqot qilish uslubiga, ta’sir qilish usullariga va talablariga moslashishga bog’liq. Ikkinchisi ko’pincha haqiqiy maktab ta’limining ob’ektiv talablari,
ammo o’qituvchining afzalliklari yoki odatlarini o’zida mujassam etganlar ham mavjud. Bola uchun ularning barchasi bir xil darajada muhim va o’zgarmasdir.
Yangi vaziyatga moslashish uchun zarur bo’lgan vaqt oralig’i 3-4 haftadan 3-4 oygacha. Aks holda, psixologlar allaqachon maktabning moslashuvi haqida gapirishmoqda.
Maktabga kirishdan oldin va undan keyin bolaning kattalar va tengdoshlari bilan munosabatlari sezilarli darajada farq qiladi. Bola maktabga borishni boshlaganida, L.F.Obuxovaning fikricha, uning kattalar bilan munosabatlari tizimi ikkiga bo’linadi: “bola
– o’qituvchi” va “bola – ota-ona” va birinchisi dominant bo’lib, ikkalasini ham belgilaydi. Bolaning ota-onalari bilan munosabatlari va uning tengdoshlari bilan munosabatlari.
Bola maktabga kelganida, u darhol ijtimoiy munosabatlar tizimining bir qismiga aylanadi, bu erda u mustaqil ravishda bajarishi kerak bo’lgan o’z huquq va majburiyatlariga ega. O’qituvchi barcha me’yor va qoidalarning standartiga aylanadi.
Shuningdek, u ularning bajarilishini nazorat qiladi, shuningdek ularni tekshiradi va baholaydi. Bolalar o’qituvchining xatti-harakatlarini tom ma’noda nusxalashni boshlaydilar va ularning tengdoshlariga bo’lgan munosabati o’qituvchi tomonidan kiritilgan standartlarga va o’qituvchiga nisbatan o’zini qanday tutishidan kelib chiqadi. Ushbu dastlabki bosqichda bola hali o’qituvchi qo’yadigan ko’proq yoki kamroq muhim talablarni ajratib ko’rsatishga qodir emas. Bundan tashqari, o’qituvchi nafaqat o’quvchilarga, balki ularning ota-onalariga ham talablar qo’yishi mumkin.
Boshlang’ich maktab yoshi davrida xotira, fikrlash, idrok, nutq kabi aqliy funktsiyalarning rivojlanishi amalga oshiriladi. 7 yoshida idrokning rivojlanish darajasi ancha yuqori. Bola narsalarning ranglari va shakllarini idrok etadi. Vizual va eshitish in’ikosining rivojlanish darajasi yuqori.
Treningning dastlabki bosqichida differentsiatsiya jarayonida qiyinchiliklar aniqlanadi. Bu hali shakllanmagan idrokni tahlil qilish tizimi bilan bog’liq. Bolalarning narsalar va hodisalarni tahlil qilish va farqlash qobiliyati shakllanmagan kuzatuv bilan bog’liq. Buni endi maktab tizimida shunchaki sezish etarli emas. Idrok maqsadga muvofiq shakllarni oladi, boshqa aqliy jarayonlar bilan aks etib, yangi bosqichga – ixtiyoriy kuzatish darajasiga ko’tariladi.
Boshlang’ich maktab yoshidagi xotira jonli bilim xususiyati bilan ajralib turadi. Bu yoshdagi bola mnematik vazifani tushunishni va ta’kidlashni boshlaydi. Yodda saqlash usullari va usullarini shakllantirish jarayoni mavjud.
Bu yosh bir qator xususiyatlar bilan tavsiflanadi: bolalar tushuntirishlar asosida emas, balki vizualizatsiya asosida materialni yodlashlari osonroq; aniq nomlar va ismlar xotirada mavhum nomlarga qaraganda yaxshiroq saqlanadi; ma’lumot mavhum material bo’lsa ham xotirada mustahkam o’rnashishi uchun uni faktlar bilan bog’lash zarur. Xotira o’zboshimchalik va mazmunli yo’nalishda rivojlanish bilan tavsiflanadi.
Ta’limning dastlabki bosqichlarida bolalar beixtiyor xotira bilan ajralib turadi. Buning sababi shundaki, ular hali ham olgan ma’lumotlarini ongli ravishda tahlil qila olmaydilar. Ushbu yoshdagi har ikkala xotira turi juda o’zgargan va birlashtirilgan, fikrlashning mavhum va umumlashtirilgan shakllari paydo bo’ladi.
Maktab yoshi, barcha yoshdagilar kabi, adabiyotda boshqalarga qaraganda, yetti yillik inqiroz sifatida tasvirlangan tanqidiy yoki burilish nuqtasi, davr bilan boshlanadi. Maktabgacha yoshdan maktab yoshiga o’tishda bola juda keskin o’zgarib, tarbiyalash avvalgidan ko’ra qiyinlashishi uzoq vaqtdan beri kuzatilgan. Bu qandaydir o’tish davri – endi maktabgacha yoshdagi bola emas va hali maktab o’quvchisi emas.
Maktabgacha tarbiyachi inqirozga kirganda, u eng tajribasiz kuzatuvchini hayratda qoldiradi, chunki bola birdaniga soddaligi va tezkorligini yo’qotadi; xulq-atvorda, boshqalar bilan munosabatlarda u avvalgidek barcha ko’rinishlarda aniq bo’lmaydi.
Inqiroz oldidan bolaning xatti-harakatining soddaligi va o’z-o’zidan paydo bo’lishi taassurotining orqasida nima yashiringan? Soddalik va o’z-o’zidan paydo bo’lishi
bolaning tashqi ko’rinishi bilan bir xil ko’rinishini anglatadi. Biri jimgina ikkinchisiga o’tadi, biri to’g’ridan-to’g’ri ikkinchisining kashfiyoti sifatida o’qiladi.
Darhollikni yo’qotish – bu bizning harakatlarimizga tajriba va bevosita harakat o’rtasidagi aqliy lahzani kiritishni anglatadi, bu bolaning sodda va to’g’ridan-to’g’ri harakatlariga to’g’ridan-to’g’ri ziddir. 7 yoshda biz bunday tajribalar tuzilishining paydo bo’lishining boshlanishi bilan shug’ullanamiz, bola bu nimani anglatishini tushuna boshlaganida “men baxtliman”, “men xafaman”, “men jahldorman”, “ Men mehribonman”, “Men yovuzman”, ya’ni. U o’z tajribalarida mazmunli yo’nalishga ega. Buning tufayli etti yillik inqirozni tavsiflovchi ba’zi xususiyatlar birinchi o’ringa chiqadi.

1. 
   Tajribalar ma’noga ega bo’ladi (g’azablangan bola uning g’azablanganligini tushunadi), buning natijasida bola o’zi bilan shunday yangi munosabatlarni rivojlantiradi, ular tajribalarni umumlashtirishdan oldin imkonsiz edi.
   
2. 
   Yetti yillik inqiroz davriga kelib, tajribalarni umumlashtirish yoki ta’sirchan umumlashtirish, his-tuyg’ularning mantig’i birinchi marta paydo bo’ladi. Har qadamda muvaffaqiyatsizlikka uchragan chuqur zaif bolalar bor: oddiy bolalar o’ynaydi, “yutqazgan” bola ularga qo’shilishga harakat qiladi, lekin u rad etadi, ko’chada yuradi va kulib yuboradi.
   

Bir so’z bilan aytganda, u har qadamda yutqazadi. Har bir alohida holatda, u o’zining etishmovchiligiga munosabat bildiradi va bir daqiqada siz qaraysiz – u o’zidan butunlay mamnun. Minglab individual muvaffaqiyatsizliklar, lekin umumiy past qiymat hissi yo’q, u ko’p marta sodir bo’lgan narsalarni umumlashtirmaydi.
Maktab yoshidagi bolada his-tuyg’ularning umumlashtirilishi bor, ya’ni. Agar biror holat uning boshiga ko‘p bo‘lgan bo‘lsa, unda affektiv shakllanish paydo bo‘ladi, uning xarakteri birgina kechinma yoki affekt bilan bog‘liq bo‘lganidek, tushuncha yagona idrok
yoki xotira bilan bog‘liq. Masalan, bola maktabgacha yosh haqiqiy o’z-o’zini hurmat qilish, o’zini sevish yo’q. Bizning o’zimizga, muvaffaqiyatimizga, pozitsiyamizga bo’lgan so’rovlarimiz darajasi yetti yillik inqiroz bilan bog’liq holda paydo bo’ladi.