Boshqaruv nazariyasi. Asosiy tushuncha va tamoyillar Reja: Boshqaruv nazariyasining asosiy tushunchalari Boshqaruv ilmining nazariy tarixiy asoslari

Boshqaruv nazariyasi. Asosiy tushuncha va tamoyillar


Reja:
1.Boshqaruv nazariyasining asosiy tushunchalari
2.Boshqaruv ilmining nazariy tarixiy asoslari.
3.Boshqaruv tamoyillari, yondoshuvlari funksiya va usullari;

“Boshqaruv” tushunchasi kundalik muomaladan, odamlar hayotidan mustahkam o‘rin olgan. “Boshqaruv” tushunchasi mazmunining aniq va uzil-kesil talqinini aniqlash bora- sida muayyan qiyinchiliklar tug‘iladi.

Hozirgi kunda boshqaruvning umumiy nazariyasi amaliyotga joriy etilayotgan menejmeng nuqtai nazaridan, boshqaruv - tashkilot faoliyatini ta’minlash, xodimlarni motivlashtirish, uning tarkibiy bo‘g‘inlari faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish jarayoni. O‘z-uzidan ravshanki, menejment- ning predmet sohasi, birinchidan, ijtimoiy tabiatga ega bo‘lgan tizimlar, ya’ni muhim bo‘g‘ini odamlar sanalgan tuzilmalar bilan; ikkinchidan, 'gashkilotlar, ya’ni odam- lar uyushgan birlashmalarning barcha shakllarini ham qam- rab olmaydigan ixcham tuzilmalar bilan sezilarli daoa- jada cheklanadi. Uchinchi cheklash ham mavjud bulib, u me- nejmentning haqiqiy mazmunidan kelib chiqadi menej- ment asosan iqtisodiy soha tashkilotlarini o‘rganadi Shunday qilib, menejmentning universallikka bo‘lgan da’volarini asosli deb hisoblash mumkin emas.
Boshqaruv - qarorlar qabul qilish haqidagi fan va qarorlar qabul qilish san’ati hisoblanadi. Unga mazkur metod doirasida boshqaruv qarorlari (maqsadlar)ni asos- lash va qabul qilish ularning bajarilishini ta’minlash, shu bilan bog‘liq barcha ishlarni muvofiqlashtirish, olinayotgan natijalarning qo‘yilgan maqsadlarga muvofiqligini nazorat qilish uzluksiz jarayoni sifatida qaraladi.
Xuqugdpunoslik nuqtai nazaridan, boshqaruv sotsium faoliyatini davlat tomonidan qonunlar yordamida huquqiy tartibga solishdir.
“Boshqaruv” tushunchasi mazmuniga berilgan ta’riflarni yana keltirish mumkin. Ularning aksariyatida boshqaruv, yuqoridagi ta’riflar kabi, ijtimoiy boshqaruv sifatida qaraladi, ya’ni ijtimoiy tusdagi tizimlar bilan chegaralanadi.
Ingliz tilida “boshqaruv” umumiy termini yo‘q. Unda faoliyatning har bir sohasi uchun alohida termin ishlatiladi: armiya, korxona, ishlab chiqarishni boshqarish - control (direction); mamlakatni boshqaript- rule; ishlarni boshqarish - manage; texnikani boshqarish - operate; avtomobilni boshqarish - drive; orkestrni boshqarish - conduct; rahbarlik - govern va h.k. Menejment (managment) deganda, predmet sohasi firma bilan chegaralangan boshqaruv tushuniladi. “Ijtimoiy boshqaruv” (social administration, public adminstration) atamasi s‘zning keng ma’nodagi ijtimoiy tizimlarni, shu jumladan, sotsiumni boshqarish bilan bog‘lanadi.
Umuman olganda, “boshqaruv” terminining o‘zbekcha mazmuni etimologiyasi uni “izchil faoliyat” sifatida talqin qilish imkonini beradi. “Boshqaruv” tushunchasining mazkur talqini keng, shu bilan birga, mavhum: u boshqaruvning boshqaruv faoliyati mazmunini faoliyatning boshqa turlari orasidan ajratish imkonini beruvchi xususiyatini yoritmaydi.
Oddiy ong darajasida boshqaruv deganda, odatda, bir element (qurilma, individ, ijtimoiy institut va sh.k. - boshqaruv sub’ekti)ning o‘zi bilan bog‘langan boshka tarkibiy tuzilma (boshqaruv ob’ekti)ga qaratilgan, berilgan yoki mustaqil ta’riflangan maqsadlarga erishish bilan belgilangan faoliyat yoki jarayon tushuniladi. Bu ta’rif “boshqaruv” tushunchasi mohiyatini to‘g‘ri aks ettiradi.
Ilmiy adabiyotlarda boshqaruv - har xil tabiatli (tabiiy, biologik, ijtimoiy, texnik, uyushgan tizimlarning ular faoliyatining zaruriy rejimini quvvatlashni yoki mazkur tizim mavjudligining ob’ektiv qonuniyatlariga, amalga oshirilayotgan dasturga yoki ongli ravishda qo‘yilgan maqsadga muvofiq, boshqa holatlarga o‘tkazishni ta’minlovchi vazifa, degan ta’rif mavjud. Ammo bu mavjud noaniqliklarni bartaraf etmaydi.
Birinchidan, mazkur vazifa nimaning hisobiga va qay tarzda amalga oshirilishi noaniq. Bundan tashqari, unda ham umume’tirof etilgan mazmunga ega bo‘lmagan tushuncha ishlatilgan. Bu o‘rinda gap “tizim” kategoriyasi haqida bormoqda (uning o‘nlab ta’rifi mavjud). Biz masalaga aniqlik kiritishga harakat qilamiz.
“Tizim” tushunchasi talqinlarida o‘zaro tafovut mavjud. Ushbu tushuncha doimo o‘z o‘rnida ishlatilavermaydi. Odatda “tizim” tushunchasiga berilgan ta’riflarda zarur ikki belgisi - bittadan ortiq tarkibiy qismlari mavjudligi va o‘zaro aloqalari; ular o‘rtasidagi munosabatlar hisobga olinadi. Mazkur yondashuv tizimlar umumiy nazariyasining dastlabki mualliflari (R.Akoff, A.Berg, P.Draker, G.Saymon va b.) tomonidan ilgari surilgan va hanuzgacha yetakchilik qilib kelayotir.
XX asr boshida muhitning o‘rtacha sharoitida barqarorlik g‘oyalarini A.Bogdanov¹ tektologiya (yuion.tekto - tuzilish, tashkiloot; logiya - fan, ta’limot) deb nomlagan umumiy tashkiliy fan nazariyasida ilgari surgan. Tizimlarning yaxlitligi va barqarorligi shartlarini quyidagilarda asoslash mumkin:

1.