91
Millətlər Liqasının, kollektiv təhlükəsizlik konsepsiyası üzrə qurulması və Benito
Mussolininin Hitlerin ağuşuna atılmasından irəli gələn qorxu idi. İspan vətəndaş
müharibəsi (1936-1939-cu illər) dövründə bu məsələyə müdaxilə etməmək fikrinə
özünü inandırmışdı. İlk anda Fransisko Frankonun müdafiəçisi, sonralar isə onun
tənqidçisi oldu. 1936-cı ildə VIII Eduard taxt-tacdan istefa verdikdən sonrakı
böhran vaxtı o, əbəs yerə Bolduinin kral hadisəsinin ictimai tərəfdarı olmasının
əleyhinə çıxdı.
Nevil Çemberlen Bolduini əvəz etdi, Kassandraya oxşar Çörçill ilə
Mühafizəkarlar partiyasının liderləri arasındakı uçurum genişləndi. Çörçill ardıcıl
olaraq Almaniyanın təcavüzkar qisası haqqında məlumat verirdi və hadisələr bu
prosesin getdiyinin düzgünlüyünü təsdiq edirdi. Lakin onun xəbərdarlıqlarına
ardıcıl olaraq məhəl qoyulmurdu. Onun bir ovuc ardıcılı da siyasi cəhətdən kiçik
bir qüvvə olaraq qalırdı. Çemberlen onlara əhəmiyyət verməməkdə özünü daha
təhlükəsiz hesab edirdi. Bu vaxt Almaniyanın Çexoslovakiya üzərinə təzyiqi
artırdı.
1938-ci
ilin sentyabrında Hitlerlə Münxen sazişi bağlandıqda,
Çexoslovakiya natsistlərə qurban verildi. Çörçill təkid edirdi ki, bu, “ümumi və
yumşala bilməyən bir məğlubiyyətdir”. Baş nazir Nevil Çemberlen və onun fransız
kolleqası Eduard Deladye Hitlerlə belə mənfur sazişi imzalamışdılar. Çemberlen
Londona dönərkən özünü məşhur baş nazir Bencamin Dizraeli kimi aparmaq
istəmiş, sazişi hava limanında nümayiş etdirərək, sülh gətirdiyini bəyan etmişdi.
Bu açıq aldanma idi. Dizraeli isə 1878-ci ildə Berlin konfransından uduşla
qayıtmışdı, Kipr adası Böyük Britaniyaya verilmişdi və Londonda o, təntənə ilə
qarşılanmışdı.
Çörçill isə Çemberlen hökumətinin Hitleri sakitləşdirmək siyasətini kəskin
tənqid edirdi və Münxen sazişi imzalandıqdan sonra İcmalar Palatasındakı
çıxışında demişdi: “Sizin müharibəni və şərəfsizliyi seçmək imkanınız var idi. Siz
şərəfsizliyi seçdiniz, indi isə siz müharibəni alacaqsınız”. 1939-cu ilin martında
Çörçill və onun qrupu həqiqi milli koalisiyanın yaradılmasını təkid etdi
və ölkədəki
bu istəyə görə onu millətin sözçüsü kimi tanıdılar və onun vəzifəyə qaytarılmasını
təbliğ etməyə başladılar. Sülh az
müddət ərzində dayana bildi,
Çemberlen isə bütün
belə əqidələrə məhəl qoymurdu.
Düşündükdə görünür ki, Çörçillin bütöv əvvəlki karyerası müharibə
dövründəki liderliyə hazırlanmaq olmuşdu. Sarsılmaz vətənpərvər; öz ölkəsinin
böyüklüyünə və Avropadakı, imperiyadakı və dünyadakı tarixi roluna inanan
romantik; özünü fəaliyyətə həsr etməklə çağırışlar və böhranlar əsasında mübarizə
aparan; tələbə, tarixçi və müharibə veteranı; uzun müddətli siyasi sürgündə
olmasına baxmayaraq və ya məhz bu səbəbə görə dəmir bədənə malik olan;
taqətdən düşməyən enerji və bütövlüklə özünü cəmləşdirən bir adam kimi o, elə
görünürdü ki, bütün qabiliyyətlərlə elə bolluqla qidalanmışdır ki, zaman gəldikdə
Britaniyanın və dünyada onun dərdlərinin xilası naminə onları bədxərcliklə israf
etməkdən çəkinməyəcəkdir.
3 sentyabr 1939-cu ildə Britaniya Almaniyaya müharibə elan etdiyi gün
Çemberlen Çörçilli Admiralteydə - köhnə vəzifəsinə qaytardı. Donanmaya siqnal