Bozor muvozanati maksimal va minimal narxlar

1-rasm. Muvozanat narx Pe va muvozanat ishlab chiqarish Qe.

1-rasmdan ko‘rinib turibdiki, bozor muvozanati yagona. Talab va taklif

chizig‘iqlari yagona muvozanat E nuqtada kesishadi. P_e va nuqta E ning koordinatlari hisoblanadi.

Q_e nuqtalar, muvozanat

Bozordagi talab va taklifning o‘zgarishi, bozor muvozanatini o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, bozordagi talab oshsa, (talab chizig‘i o‘ngga siljiganda) muvozanat

narx

P_e va muvozanat tovar hajmi Q_e

o‘sadi. Agar bozor talabi kamaysa (talab

S
chizig‘i chapga siljisa), va lar ham kamayadi. Bozor taklifi oshsa (taklif chizig‘i

o‘ngga siljisa), muvozanat narx

P_e kamayadi, muvozanat tovar hajmi Q

o‘sadi.

Agar bozor taklifi kamaysa (taklif chizig‘i S chapga siljisa), muvozanat narx P_e

o‘sadi, muvozanat tovar hajmi Q^S kamayadi (3.12, 3.13-rasmlar).

^P P



P

P
₀ 1

_e e

P_e ^Pe


P

P
1 ₀

e _e

Q


Q

Q

e

e
1 _Qe 0

Q


Q

Q

e

e
1 _Qe 0

2. rasm. Talab chizig‘ining 3-rasm.Taklif chizig‘ining siljishi. siljishi.

Agar taklif va talab chiziqlari bir vaqtning o‘zida siljishsa, muvozanat narx P_e

va muvozanat miqdor Q_e larning o‘zgarishi har xil bo‘lishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan bozor modeli statik bo‘lib, u ma'lum vaqt oralig‘ini oladi (masalan, u bir oyga, bir yilga teng bo‘lishi mumkin). Bunday bozor modelida o‘zgaruvchilar vaqtga bog‘liq emas.
Modelda talab, taklif va narxlarning bog‘liqliklarini vaqt o‘zgarishi bilan bog‘lasak, model dinamik modelga aylanadi. Faraz qilaylik, ma'lum vaqt oralig‘ida

(masalan, bu oraliq bir oy bo‘lsin) bir birlik tovarning bozor narxi

P(t)

bo‘lsin (ya'ni,

tovar narxi bir oy ichida o‘zgarmaydi). Tovarning bozor narxi muvozanat narxga teng bo‘lishi ham, teng bo‘lmasligi ham mumkin.

Agar biz T vaqt oralig‘ini qarasak, u holda

t  1,2,...,T

qiymatlarni qabul qiladi.

P(1), P(2),..., P(T )

- narx trayektoriyasini yoki dinamik model trayektoriyasini beradi.

Bitta mahsulot uchun bozorning dinamik modelini qaraymiz.

Modelda talab chizig‘ini D va taklif chizig‘i S vaqt o‘zgarishi bilan o‘zgarmaydi deb

faraz qilaylik. Talab funksiyasi Q^D t  va taklif funksiyasi Q^S t  narx P(t) ga bog‘liq.

Bu yerda

P(t)

t - oraliqdagi narx,

P(t 1)

- oldingi P

(t 1) - oraliqdagi narx. Talab

funksiyasi:

0
Q^D t  a

• 
  a₁
  

 P(t)

bu yerda a₀ , a₁ - o‘zgarmas parametrlar.

Taklif funksiyasi:

0
Q^S t  b

 b₁  P(t 1)

bu yerda b₀ ,b₁ - o‘zgarmas parametrlar.

Muvozanat narx quyidagi qaytariladigan bosqichlar bo‘yicha aniqlanadi:

1. 
   Talab va taklif chiziqlari grafigi chiziladi (gorizontal o‘q bo‘yicha narx P
   

qo‘yiladi, vertikal o‘q bo‘yicha taklif va talab qilingan mahsulot miqdori Q);

2. 
   Boshlang‘ich vaqt oralig‘i
   

^{t  1} bo‘yicha taklif miqdori

Q^S (t)

, boshlang‘ich narx

P(1) ga ko‘ra aniqlanadi, (boshlang‘ich narx P(1)

beriladi;

) oldindan sotuvchi tomonidan

3. 
   t  2 oraliq uchun narx
   

P(2)

muvozanatlik shartidan aniqlanadi.

Q^D (2)  Q^S (2)
a₀  a₁  P(2)  b₀  b₁  P(1)

Narx

P(1)

ma'lum bo‘lgani uchun, yuqoridagi tenglikdan

P(2)

aniqlanadi;

t  2

uchun

P(2)

aniqlanganidan keyin yuqoridagi ikkinchi va uchinchi bosqichlar

takrorlanib,

P(3)

aniqlanadi va hokazo. Hisob-kitoblarning to‘xtash sharti

P(t)  P(t 1)

bo‘lib, bu shart barjarilsa, muvozanat narx

P_e  P(t)  P(t 1).

ko‘rinishida aniqlanadi.
Taqribiy baholash: Agar mumkin.

lim P(t)  P(t 1)  

p
bo‘lsa,
P(t)  P_e

deb qarash

Misol. Quyidagi talab funksiyasi berilgan bo‘lsin:
Q^D (t)  4110  P(t)
Taklif funksiyasi:
Q^S (t)  2  3 P(t 1)

t  2

uchun boshlang‘ich narx

P(1)  5

bo‘lsin va bu narxda taklif miqdorini

aniqlaymiz:
Q^S (2)  2  35  17.
Muvozanatlik shartiga ko‘ra P(2) ni aniqlaymiz.

Q^D (2)  Q^S (2) dan

4110 P(2)  17 ,

P(2)  ²⁴  2.4

10

Endi t  3 hol uchun taklif miqdorini aniqlaymiz:
Q^S (3)  2  3 P(2)  2  3 2.4  9.2
Muvozanatlik shartidan P(3) ni aniqlaymiz:

Q^S (3)  Q^D (3)

yoki

4110 P(3)  9.2

P(3)  3.18

t  4 uchun taklif miqdori aniqlanadi;
Q^S (4)  2  33.18  11.54
Muvozanatlik shartidan P(4) ni aniqlaymiz.
4110 P(4)  11.54 , P(4)  2.946 .

Keyingi hisob-kitoblarda
P(5)  3.0162

va P(6)  2.9954 ,

P(6)  P(5)  0.0208 .

Agar aniqlik darajasini

0,1

deb olsak,

0,0208  0,1

bo‘lgani uchun muvozanat

narx sifatida biz

0,1 aniqlik bilan

P(6)  2,9954

ni qabul qilishimiz mumkin.

Muvozanat narxni to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvozanatlik sharti bo‘yicha aniqlash ham mumkin:

P(t)  P(t 1)  P deb

Q^D (t)  Q^S (t)

yoki

4110 P  2  3 P ,

P  ³⁹  3 .

13

Muvozanat narx P_e  3 ga teng, muvozanat tovar miqdori

e
Q  Q^D  Q^S  11.

Umuman olganda bozorning dinamik modelida bozor narxi o‘zgarishi uch xil variantga olib kelishi mumkin:

P(t)

ning

1. 
   Vaqt o‘tishi bilan bozor narxi boradi;
   

P(t)

ning muvozanat narxdan chetlanishi kamayib

2. 
   Bozor narxi muvozanat narxdan uzoqlashib boradi;
   

3. 
   Bozor narxi muvozanat narx atrofida tebranib turadi va bozor muvozanatiga hech vaqt erishilmaydi.
   

Agar taklif chizig‘i S talab chizig‘iga nisabat tikroq bo‘lsa, birinchi hol yuz beradi. Agar taklif chizig‘ining yotiqligi talab chizig‘ining yotiqligiga nisbatan tikroq

bo‘lsa,

  

birinchi hol amalga oshadi Uchinchi holatda talab va taklif chiziqlari

yotiqligi bir xil bo‘ladi (3.14-rasm):
P P₀
P_e

0

Q_e

4. rasm.

  

Q

bo‘lgan hol.

Agar taklif chizig‘i S talab chizig‘i D ga nisbatan yotiqroq bo‘lsa, ikkinchi variant yuz beradi (2.15-rasm) va uchinchi variantda taklif va talab chiziqlari yotiqligi bir xil bo‘ladi:

P

P₀
P_e

0

Q_e

4. rasm.

  

Q

bo‘lgan hol.

To‘g‘ri chiziqli talab va taklif funksiyalari:
D  a  A P(t)
S  b  B  P(t 1)

uchun t   da

P(t)  P(t 1)

bo‘ladi, ya'ni muvozanat narxga bozor narxi

yaqinlashadi agar quyidagi shart bajarilsa, ya'ni

^  1 bo‘lsa.



Bozorning dinamik modelida narxlar trayektoriyasi

P(1), P(2)...

o‘rgimchak

uyasi to‘riga o‘xshagani uchun ham bu model to‘rsimon model deb nom olgan.
To‘rsimon model sifatida birja bozorini (masalan, qimmatli qog‘ozlar bozori, yoki valyuta bozorini) qarash mumkin.
Tovarning maksimal va minimal bahosi. Ba'zi vaqtlarda bozor narxi davlat


P
tomonidan o‘rnatiladi. Narx maksimal deyiladi, agar o‘rnatilgan narx ^~ muvozanat

narxdan kichik bo‘lsa ^~  P ( P - muvozanat narx) va narxni maksimal narx ^~ dan

P _{e e} P

yuqori belgilash ta'qiqlansa. Maksimal narx ba'zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma'lum darajada ta'minlash maqsadida davlat tomonidan o‘rnatiladi.

P


P_н

P_e

~

P

Q

^{0 QS Q}e ^QD
Talab va taklif nazariyasiga ko‘ra, maksimal narxning o‘rnatilishi mahsulot tanqisligiga olib keladi. Tovar tanqisligini davlat o‘z zahirasidan mahsulotni bozorga

chiqarish yo‘li bilan yechadi, ya'ni o‘z zahirasidagi chiqarib talab va taklifni tenglashtiradi.

^{QD  QS} miqdorda mahsulot

Agar sotuvchilarga tovarni maksimal narx

^~ dan yuqori narxda sotishga ruxsat

P
bo‘lmasa, taklif Q^S miqdor bilan chegaralangani uchun, norasmiy bozor (xufiyona

bozor) vujudga keladi (rasmda bu E_D nuqta orqali ifodalangan va bu bozorda tovar

norasmiy bozor narxi mumkin).

P_н da sotiladi; P_н

muvozanat narxdan ancha yuqori bo‘lishi

Mahsulotning narxi P^ minimal narx deyiladi, agar minimal narx muvozanat narxdan


e
katta bo‘lsa, P^  P (Р_е -muvozanat narx) (2.17-rasm) va narx P^ ni pasaytirish

mumkin bo‘lmasa.

P

~

P

P_e

P<sub>н

0 Q</sub>D
Q

_{Qe Q}S

7-rasm. Narx minimal bo‘lganda mahsulot otiqchaligi.

Bunday minimal narx davlat tomonidan, ushbu mahsulotni ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun o‘rnatiladi. Minimal narxning o‘rnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda to‘planib qolishiga olib keladi. Bu vaziyat 3.17-rasmdagi grafikda

keltirilgan, ortiqcha mahsulot hajmi Q^S  Q^D ga teng. Agar davlat mahsulotni minimal

narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu yerda ham norasmiy bozor vujudga

keladi. Grafikdagi E ^' nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat

narxdan past narxda ( P_н

narxda) sotilishi mumkin bo‘lgan vaziyatni ko‘rsatadi.

Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o‘zgartirishning oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin.

4. Iste’molchi yutug’i va ishlab chiqaruvchi yutug’i.

Bu yerda chiziqli taklif va talab chiziqlari yordamida qanday qilib oddiy hisob- kitoblar qilinishini qarab chiqamiz. Buning uchun, bozor ma'lumotlariga muvofiq talab va taklifning chiziqli grafiklarini chizishni qarab chiqishimiz kerak. (Biz hozir, statistik usullar orqali quriladigan chiziqli regressiya, tenglamalarni hisoblashni qaramaymiz.) Faraz qilaylik, biror tovar uchun ikkita miqdor berilgan bo‘lsin: tovar narxi va uning miqdori, bu ko‘rsatkichlar bozorda muhim ko‘rsatkichlar hisoblanadi (bu ko‘rsatkichlar bozorda o‘rtacha ko‘rsatkich bo‘lib, bozordagi muvozanatlik holatida aniqlangan, yoki bozordagi shart-sharoitlar turg‘unlashgan davrdagi ko‘rsatkichlar bo‘lsin). Bu ko‘rsatkichlarni muvozanat ko‘rsatkichlar deb qaraymiz

va quyidagicha belgilaymiz: muvozanat narx

P^* , muvozanat tovar miqdori

Q^* .

Berilgan tovarning muvozanat nuqta yoki uning atrofidagi narx bo‘yicha taklif va

talab elastikligini mos ravishda E_S

va E_D

harflari bilan belgilaymiz.

Bu ko‘rsatkichlarning, ya'ni

P^* ,Q^* , E

va E_D

son miqdori, faraz qilaylik,

S
statistik hisob-kitoblar orqali aniqlangan va ular asoslangan bo‘lsin. Berilgan ma'lumotlar asosida taklif va talab chiziqlarini quramiz. Taklif va talab chiziqlari yordamida, talab va taklif miqdorining siljishlarini, narxning o‘zgarishini, berilgan tovar miqdorining boshqa tovar narxiga nisbatan o‘zgarishini va hokazolarni hisoblash mumkin.

Talab va taklifning grafigini chizamiz (4.4-rasm).

Talab va taklif tenglamalari quyidagicha yoziladi:

0
Talab: Q^D  b

 b₁  P

(5)

Taklif:

Q^S  a

• 
  a₁  P
  

(6)

0
Asosiy muammo, berilgan tenglamalardagi o‘zgarmaslar a₀ , a₁ ,b₀ ,b₁

qiymatlarini aniqlashdan iborat. Bu o‘zgarmaslarni tanlash ikki bosqichda amalga oshiriladi.

P, narx

b₀/b₁


P*


b₀/b₁
Q tovar miqdori

Q*

8-rasm. Talab va taklifning eksperimental yo‘l bilan chizilgan grafigi.

Birinchi bosqich. Talab va taklifning narx bo‘yicha elastikligini eslaymiz:

E  ^P  ^Q ,



Q P

bu yerda

^Q - narxning bir birlik o‘zgarishiga to‘g‘ri keladigan talab yoki taklifning

P

miqdoriy o‘zgarishi. Chiziqli bog‘lanishlarda ^Q

P

nisbat o‘zgarmas miqdor bo‘ladi.

5. 
   va (6) tenglamalardan ko‘rinib turibdiki, taklif uchun bu nisbat ^Q  a
   

, talab

P ¹

uchun esa ^Q  b . Endi bu qiymatlarni, ya'ni ^Q

ni elastiklik formulasiga

P ¹ P

qo‘yamiz:

Taklif:

^ P^{* }

E_S  a₁   _Q* 

(7)

 

Talab:

^ P^{* }


. (8)
E_S  b₁   _Q* 

 

Bu yerda P^* va Q^* lar muvozanat narx va muvozanat tovar miqdori bo‘lib, ular

berilgan. Biz

E_S , E_D , P*,Q *

ko‘rsatkichlarning qiymatlariga ega bo‘lganimiz uchun,

ularni (7) va (8) tenglamalarga qo‘yishimiz mumkin. Demak, biz shu yo‘l bilan

a₁ va

b₁ larning qiymatlarini hisoblaymiz.

Ikkinchi bosqich. Endi

a₁ va

b larning qiymatlarini va P^* va Q^* larni (5) va

5. 
   
   1
   tenglamalarga qo‘yib a₀
   

va b₀ larning qiymatini topamiz:

a₀  Q * a<sub>1

 P *;</sub> b₀  Q * b₁  P _.

Misol. Apelsinning narx bo‘yicha taklif va talab elastiklik koeffitsiyentlari

E_S va E_D berilgan. Apelsinning bozordagi ko‘rsatkichlari quyidagicha:

Q*  7,5 т/йил,

P*  75 so‘m (1kg),

E_S  1,6;

E_D  0,8

Birinchi bosqich. Berilganlarni (7) tenglamaga qo‘yib a₁ ni topamiz.

1,6  a ^{ 75 }  0,01 a , bundan a

_ 1,6

 160 .

^{1 } 7500<sup> 1

1</sup> 0,01

1
Ikkinchi bosqich. a ning qiymatini P^* va Q^* larning qiymati bilan birga (5)

tenglamaga qo‘yib, a₀ ni aniqlaymiz:

7500  a₀  160 75  a₀  12000,

bundan, a₀  7500  12000  4500. Biz aniqlangan a₀ va a₁ larning qiymatini taklif tenglamasiga qo‘yib, taklifning aniq tenglamasini topamiz:

Taklif: Q_S  4500  160 P.

Xuddi shu yo‘l bilan talab tenglamasini aniqlaymiz:

 0,8  b ^{ 75 }  0,01b ,
^{1 } 7500^{ 1}

demak, b₁ 

0,8

0,01

 80. b₁ ,

P^* ,

Q^* larning qiymatlarini (6) tenglamaga qo‘yamiz va

b₀ ni aniqlaymiz:

7500  b₀  80 75  b₀  6000, yoki b₀  7500  6000  13500.

Shunday qilib, talab chizig‘i quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: Talab: Q_D  13500  80 P.

Xatoga yo‘l qo‘yilmaganligini tekshirish uchun talab bilan taklifni tenglashtirib, muvozanat narxni aniqlaymiz:

Q_S  Q_D , 4500 160 P  13500  80 P,

240 P  18000, bundan P  ¹⁸⁰⁰⁰  75, P  75,

240

demak, tenglamalar to‘g‘ri aniqlangan, nima uchun deganda, 75 so‘m berilgan muvozanat narx.

Endi biz bozorda apelsin narxi o‘zgarganda unga bo‘lgan talabni yoki taklifni o‘zgarishini yoki bo‘lmasa unga bo‘lgan talab yoki uni taklifi o‘zgarganda apelsin narxini qanchaga o‘zgarishini prognoz qilishimiz mumkin bo‘ladi.

Masalan, apelsinga bo‘lgan talab 40 foizga oshdi deylik, unda talab miqdori 7800 kg teng bo‘ladi. Ishlab chiqaruvchilar qaysi narxda ushbu talabni qondirishi mumkinligini aniqlaymiz.

Muvozanatlik shartiga ko‘ra quyidagini yozamiz:

7800 = -4500 + 160*P,

P = 76,875.

Demak, bir kilogramm apelsin narxi 76 so‘m 90 tiyin bo‘lsa, talab qondirilishi mumkin.

a/b

F
0
R


R*


C
⁰ a/2 ^Q

9. Talabning narx bo‘yicha elastikligi yordamida daromadlarni tahlil qilish.

Tahlilni chiziqli talab funksiyasi yordamida ko‘rib chiqamiz. Umumiy holdagi talab chiziqli funksiyasi berilgan bo‘lsin (4.5-rasm).

Elastiklikning ta'rifiga ko‘ra:

Q^D  a  b  P

(1)

E  Q^'  ^P  b  ^P

  ^P   ^LG   ^LC .

p p _Q

a  b  P

^a _{ P} AF AL

b

Shunday qilib, L nuqta talab chizig‘i bo‘yicha A nuqtadan C nuqtaga harakat qilganda, talab elastikligi kamayadi. U har doim manfiy, absolyut qiymati bo‘yicha LC kesmaning AL kesmaga nisbatiga teng va AC chiziqning o‘rtasida birga teng.

4.6-rasmning pastki qismida daromadning narxga bog‘liqligi ko‘rsatilgan.

R  Q  P(Q) . (2)

Bu funksiya kvadratik funksiya bo‘lib, u o‘zining maksimumiga ^0C^

kesmaning o‘rtasida erishadi:

Q^D 

a  b  P

funksiyadan P ni topsak,

a  Q^D



P

b

bo‘ladi va P ni (2)

formulaga qo‘yamiz. Natijada ishlab chiqarish hajmi Q dan bog‘liq daromad funksiyasini olamiz:

R  Q

_ a  Q^D _ Q  a _ Q² _.

b b b

Bu funksiyaning kritik nuqtasini topamiz, ya'ni daromadni maksimal qiladigan Q ni topamiz (buning uchun daromad funksiyasidan Q bo‘yicha hosila olib nolga tenglashtirib, Q ga nisbatan yechib, daromadni maksimallashtiradigan Q* ni topamiz):

^dR  ^a  2Q  ¹  0 ,

dQ b b

yoki

Q*  ^a

2

da daromad maksimal qiymatga erishishga ishonch hosil qilamiz.

^{Haqiqatdan ham 4.6-rasmda, talab AB oraliqda elastik} ^E_D ^{ 0}

va bu oraliqda

talab miqdorining oshishi va narxning kamayishi daromadni oshib borishiga, talab elastik bo‘lmagan BC oraliqda daromad miqdorining kamayib borishiga olib keladi.

Shunday qilib, agar talab elastik bo‘lmasa, narxning o‘sishi daromadni o‘sishiga, kamayishi, daromadni kamayishiga olib keladi va bunday xolda sotuvchilar faqat narxni oshirish orqali daromadni oshirishi mumkin. Talab elastik bo‘lganda, daromadning o‘zgarishi narxning o‘zgarishiga teskari bo‘ladi va sotuvchilar bu holda narxni pasaytirish orqali daromadni oshirishlari mumkin. Talab elastik bo‘lganda,

narxning pasayish sur'atidan talabni oshish sur'ati yuqori bo‘ladi, natijada daromad

^{oshadi. Talab elastik bo‘lmaganda} ^E_D ^{ 1} ^{narxning pasayish sur'ati, talabning o‘sish}

sur'atidan yuqori bo‘ladi, bu o‘z navbatida daromadni pasayishiga olib keladi.

Masalan, yil yaxshi kelib fermerlar yuqori hosil olganda, ularning daromadi kamayib ketadi, nima uchun deganda qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan talab elastikligi ancha past.

Xuddi shunday, byudjet daromadini oshirish maqsadida, davlat korxonalari mahsulotlarining narxi oshirilsa, agar ushbu mahsulotlarga talab elastik bo‘lmasa, davlat byudjetiga tushadigan mablag‘ kamayishi mumkin. Temir yo‘l transporti chiptalari narxi oshirilsa, chiptalarga bo‘lgan talabni kamaytiradi. (Ma'lumki, temir yo‘l chiptalariga bo‘lgan talab elastik emas.)

Misol. Faraz qilaylik, bug‘doyga bo‘lgan talab funksiyasi quyidagi ko‘rinishda berilgan bo‘lsin:

Q_D  4000  250 P ,

bu yerda P - bir pud bug‘doy narxi;

Q_D - bug‘doyga bulgan talab hajmi, mln. pud.

1. 
   sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan bug‘doy hajmi Q
   

aniqlansin.

Yechish. Masalani yechish uchun teskari talab funksiyasini aniqlaymiz:

P  16  Q

Sotuvchining daromad funksiyasini tuzamiz:

1 _.

250




R  P  Q  ^16  Q ^{1 }  Q  16Q  ^Q2 .

^ 250 ^

250

Daromad funksiyasidan bo‘yicha hosila olib, natijani nolga tenglashtirib yechamiz.

dR _{ 16 } 2Q

 0 .

dQ 250

Q*  4000 : 2  2000 mln. pud.

Demak, sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan bug‘doy hajmi

Q*  2000 mln. pudga teng ekan.

Bir pud bug‘doy narxi:

P 16  8  8 pul birligiga teng.

Umumiy daromad

R  20008 16000

pul birligi.

Faraz qilaylik, sotuvchi sotiladigan bug‘doy hajmini 250 mln. pudga oshirdi deylik. Uning daromadi qanday bo‘lishini hisoblaymiz.

Sotiladigan bug‘doy hajmi 2250 mln. pud. U holda bir pud bug‘doy narxi

P  16  ²²⁵⁰  7

250

pul birligiga teng. Umumiy daromad

R  2250  7  15750

pul birligiga teng.

Ko‘rinib turibdiki, sotuvchi sotiladigan bug‘doy hajmini optimal hajmdan oshirsa, uning daromadi maksimal daromaddan past bo‘ladi.
Xuddiy shunday, sotuvchi optimal hajmdan kamroq hajmda bug‘doy sotsa ham, uning umumiy daromadi kamayadi. Bu holni o‘quvchi tekshirib ko‘rib ishonch hosil qilishi mumkin.

Xulosa

Bozor muvozanati muhim kategoriya sifatida, umuman olganda, ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini, erishilgan natija bilan jonli va buyumlashgan mehnat o’rtasidagi nisbatlarni o’rganadi. Sanoat ishlab chiqarishi samaradorligining doimiy oshib borishi ob’ektiv zaruriyat hisoblanadi va milliy daromadning keskin ko‘payishiga imkoniyat yaratib beradi. Samaradorlik umumiy nazariyasida mezon muammosi, ya’ni baholash o’lchovi, asosiy nuqtai nazar masalasi alohida o'rin egallaydi. Jami ijtimoiy mehnatni tejash, uning unumdorligi o’sishi samaradorlikning mezoni hisoblanadi. lqtisodiy hisoblash va tahlil tajribasida ikki xil samaradorlikni farqlaydilar. Birinchi – umumiy (mutlaq) samaradorlik, ikkinchisi qiyosiy samaradorlik. Sanoat ishlab chiqarish samaradorligining darajasi bir-biri bilan bog’liq o’zaro turli xil omillar ta’siri ostida shakllanadi. Korxonaning samaradorligini oshirishda muhim omil - bu ilmiy-texnik taraqqiyot. Zamonaviy sharoitda inqilobiy, sifatli o'zgarishlar, tubdan yangi texnologiyalarga, keyingi avlodlar texnologiyasiga o'tish, fan va texnikaning so'nggi yutuqlariga asoslangan iqtisodiyotning barcha sohalarini tubdan qayta jihozlash zarur. Muhandislik va texnologiyadagi tub o'zgarishlar, nafaqat texnik, balki tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarni jalb qilish mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Korxonalarning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va oshirishning muhim omillaridan biri tejash rejimi hisoblanadi. Resurslarni tejash yoqilg'i, energiya, xom-ashyo va materiallarga bo'lgan o'sib borayotgan talabni qondirishning hal qiluvchi manbai bo'lishi kerak. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish asosiy vositalardan samarali foydalanishga bog'liq. Yaratilgan ishlab chiqarish potentsialidan yanada intensiv foydalanish, ishlab chiqarish ritmiga erishish, uskunaning yukini maksimal darajada oshirish, uning smenali ishini sezilarli darajada oshirish va shu asosda ishlab chiqarish maydonining har bir kvadrat metridan har bir asbob-uskunadan ishlab chiqarishni ko'paytirish kerak. Ishlab chiqarish quvvatlaridan intensiv foydalanishni tashkil etishning natijasi qo'shimcha kapital qo'yilmalarsiz mahsulotlarning o'sish sur'atlarining tezlashishi hisoblanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda tashkiliy va iqtisodiy omillar muhim o'rin tutadi. Ularning roli, ayniqsa iqtisodiy munosabatlarning murakkablashishi bilan ijtimoiy ishlab chiqarish ko'lamining o'sishi bilan ortib bormoqda. Ishlab chiqarish samaradorligi darajasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan sanoat ijtimoiy infratuzilmasi keyingi rivojlanish va takomillashtirishni talab qiladi. Bu boshqarish, rejalashtirish, butun iqtisodiy mexanizmni iqtisodiy rag'batlantirishning shakllari va usullarini takomillashtirish. Xuddi shu omillar guruhida iqtisodiy hisobga olish va moddiy rag'batlantirish, moddiy javobgarlik va boshqa o'zini o'zi qo'llab-quvvatlaydigan iqtisodiy rag'batlantirishning xilma-xilligi keng qo'llaniladi. Korxona iqtisodiyotini jadallashtirish, resurslarning o'ziga xos iste'molini kamaytirishda mahsulotlar sifatini yaxshilash alohida o'rin tutadi. Bu vazifa doimiy e'tibor va nazorat mavzusi bo'lishi kerak, har bir mehnat jamoasi faoliyatini baholashning asosiy omili. Har qanday sanoat korxonasining maqsadi ma'lum hajmdagi va sifatdagi ma'lum mahsulot (ish, xizmat) ni ma'lum vaqt ichida ishlab chiqarishdir. Ammo ishlab chiqarish ko'lamini belgilashda ushbu mahsulotga nafaqat milliy iqtisodiy va individual ehtiyojlar, balki uning samaradorligining maksimal darajasiga erishishni ham hisobga olish zarur. Shuning uchun, sanoat korxonasining ish sifatini baholash, birinchi navbatda, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning iqtisodiy samaradorligini aniqlash kerak. Ishlab chiqarish samaradorligi barcha darajalarda boshqaruvning eng muhim sifat ko'rsatkichidir. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi deganda, ishlab chiqarish potentsialidan foydalanish darajasi tushuniladi, bu esa ijtimoiy ishlab chiqarish natijalari va xarajatlari nisbati bilan aniqlanadi. Bir xil narxda natija qanchalik yuqori bo'lsa, u ijtimoiy zarur ishlarning birligi uchun tezroq o'sadi yoki foydali samaraning birligi uchun xarajat qancha past bo'lsa, ishlab chiqarish samaradorligi shuncha yuqori bo'ladi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini umumlashtiruvchi mezon bu ijtimoiy mehnat unumdorligi darajasi. Ishlab chiqarish samaradorligi bu bozor iqtisodiyotining asosiy toifalaridan biri bo'lib, u ishlab chiqarishni va har bir korxonani alohida rivojlantirishning yakuniy maqsadiga erishish bilan bevosita bog'liqdir. Iqtisodiy nazariya samaradorlik kategoriyasini ishlab chiqarish jarayonining samaradorligi, ishlab chiqarish tizimi yoki boshqaruvning o'ziga xos shakli sifatida belgilaydi. Uning eng umumiy shaklida ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ikki miqdorning miqdoriy nisbati - iqtisodiy faoliyat natijalari va ishlab chiqarish tannarxidir. Tarixan ishlab chiqarishning barcha usullari bilan, ishlab chiqaruvchining mulkchilik shaklidan qat'iy nazar, u xarajatlar va o'z faoliyati natijalari o'rtasidagi bog'liqlikka qiziqadi. Iqtisodiy

- ishlab chiqarishning texnik darajasidagi o'zgarish (ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, uskunalarni modernizatsiya qilish, ilg'or texnologiyalarni joriy etish va boshqalar);

- boshqaruvni, mehnatni tashkil qilishni takomillashtirish (ish vaqtining yo'qolishini kamaytirish, ish jarayonida samaradorlik pirovardida mehnat unumdorligini oshirishda namoyon bo'ladi. Shuning uchun mehnat unumdorligi darajasi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi mezonidir. Mehnat unumdorligining o'sishi korxonaning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati samaradorligini oshirishning muhim omilidir. Ushbu o'sish quyidagi asosiy omillar bilan bog'liq:me'yorlardan chetga chiqish va boshqalar)

- ishlab chiqarish hajmi va tarkibidagi o'zgarishlar;

- ilmiy va texnologik ishlanmalarni amalga oshirish;

- investitsiya loyihalarini amalga oshirish;

- mehnat resurslari sifatini oshirish;

- ishchilarni moddiy va ma'naviy rag'batlantirish.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar

1. 
   G`ulomov S.S., Alimov R.X., Salimov B.T., Xodiyev B.Yu. Mikroiqtisodiyot. -T.: Sharq, 2001.
   

2. 
   Konyuxovskiy P.V. Mikroekonomicheskaya modelirovaniye v bankovskoy deyatelnosti. Moskva, Xarkov, Minsk, 2001.
   

3. 
   Faltsman V.K. Osnovo‘ mikroekonomike. - M.: TEIS, 2000.
   

4. 
   Moskva Institut Mikroekonomiki. www.citymarket.ru.