Buxoro davlat pedagogika instituti tosheva nurzoda toshtemirona maktabgacha ta
II. 3. Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi
Yüklə 4,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
| II. 3. Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi
Respublikada ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish ishlari jadal sur’atlar bilan olib borilmoqda. Bu borada qabul qilingan huquqiy-me’yoriy hujjatlar mohiyatini chuqur anglab yetish bilan bog‘liq faoliyat turlari muvofiqlashtirildi. Uzluksiz ta’limning barcha bosqichlari qatorida maktabgacha ta’limning milliy modelini aks ettiruvchi maktabgacha ta’lim konsepsiyasi ishlab chiqildi. – maktabgacha ta’lim konsepsiyasi - bu maktabgacha ta’lim tizimini rivojlanishi va uning ta’lim tizimidagi ustuvorligini ta’minlovchi konseptual nizomdir. – Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi - maktabgacha ta’limning xalqaro andozalarga mos zamonaviy yangilanish tamoyillari va modellarini yorituvchi huquqiy-me’yoriy hujjatdir. – Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi - maktabgacha ta’limni 2008- 2020- yillarga mo‘ljallangan takomillashuv strategiyasini belgilab beruvchi nazariy asosdir. Maktabgacha ta’lim konsepsiyasining huquqiy-nazariy asosini O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, ta’lim sohasi bo‘yicha qabul qilingan me’yoriy hujjatlarda ilgari surilgan ilg‘or ilmiy g‘oyalar tashkil etadi. Maktabgacha ta’lim konsepsiyasi nazariy jihatdan quyidagi ustu- vor tamoyillar: – bola shaxsiga yo‘naltirilgan ta’lim; –hamkorlik pedagogikasi asoslari; 33 – ijtimoiy-pedagogik yondashuv; – psixologik yondashuv; – qayta shakllantiruvchi ta’lim texnologiyasi; – tubdan o‘zgartirilgan o‘qitish tizimiga tayanadi. I. Maktabgacha ta’lim jarayonida bolaga ta’lim-tarbiya berishda shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim modeli ustuvor sanaladi. Shaxsga ongli ravishda yondoshishnining maqsadi rivojiantirish, uni berilgan standart va bosim ostida “o‘zgartirish emas”, balki uni qanday bo‘lsa, shundayligicha qabul qilish uchun sharoit yaratishni ko‘zlaydi. Bu tamoyilda pedagog faoliyatining vositasi sifatida emas, balki uning shaxsiy tatbiq etish vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. II. Pedagogik hamkorlikning asosiy holatlari ta’limga tarbiyachi va bolaning o‘zaro ijodiy hamkorligi sifatida munosabatda bo‘lishi tamoyilidir. Bu majburlamasdan o‘qitish foydalanishi (tayanch signallar); o‘z-o‘zini tahlil qilish, guruhning intellektual foni; tarbiyachi va ota-onalar hamkorligi; shaxsga yo‘naltirilgan ta’limni o‘z ichiga oladi. Ta’lim orqali inson va fuqaroning zamonaviy jamiyatga takomillashuvi va har tomonlama kirishuvi (qorishib ketishi), zamonaviy bilimlar darajasi, shaxsning milliy va dunyoviy madaniyati integratsiyasi masalalari amalga oshiriladi. Bu tamoyilning asosiy jihatlaridan biri hamkorlik pedagogikasi kattalarning (tarbiyachi, ota-ona va bolalar) oldiga ta’lim-tarbiya jarayonida muloqotining altruistik (o‘zining shaxsiy qiziqishlarini emas; balki boshqalar manfaati uchun harakat qilishi) uslubini qo‘llash zaru- riyatini qo‘yadi. Bu jihat – pedagog bolaning ustidan hukmronlik qilishdan, uni nazorat qilish, zo‘ravonlik, kuch ishlatishdan voz kechib, tarbiyalanuvchiga uning xohishiga ko‘ra erkin tanlash huquqini beradi. Bunda kattalarning hissiy-shaxsiy muloqotini shakllantirish, bola va pedagog o‘rtasidagi hissiyot shaxsiy munosa- batlarini rivojlantirish, munosabatlar tizimining o‘zaro hurmat tarzda shakllantirishga e’tibor qaratiladi. III. Ijtimoiy pedagogik yondashuv tamoyili. Bolaning tengqurlari va kattalar bilan munosabatining o‘zaro hurmat doirasida bo‘lishi bolaning tizimli o‘zaro munosabatlarda o‘zining “men” mezoni bo‘yicha shaxsiy rivojlanishining ijtimoiy faolligi ko‘rsatkichida muhim omil hisoblanadi. Bu asosan 5 bosqichda amalga oshiriladi. 1-bosqich – oiladagi muhit. Bolani o‘rab turgan muhit bilan o‘zaro munosabatlarining amaliy harakatlari va kattalarga (ota-ona, 34 enaga va boshqalar) to‘liq qaram ekanligi bilan aniqlanadi. Bolaning faolligi muhitga bo‘lgan ehtiyojni qondirishiga yo‘naltiriladi. 2-bosqich – vaziyatdagi voqelik. Bolani bo‘lib o‘tayotgan hodisalardan ajrala olmasligi va uni vaziyatga to‘liq qaramligi bilan tavsiflanadi. Bunda muhit alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. 3-bosqich – vaziyat ustidagi voqelik. Bolani vaziyatlar oqimi ta’siridan chiqish va o‘zining aqli yordamida vaziyatni tushunib ish tutishi bilan xarakterlanadi. 4-bosqich – o‘zidagi voqelik. Bola o‘z vaziyatlari modelini tayyorlab, atrofdagi kattalar va tengdoshlari bilan ish yuzasidan munosabatlar o‘rnatib, o‘z "men”ligini namoyish etadi. 5-bosqich – bolaning boshqadagi voqelik va o‘zining qadrqimmatini tan olishga intilishi bilan belgilanadi. Ijtimoiy peda- gogik yondashuvning mazmuni bola tomonidan insoniyat o‘zlash- tirilishini ta’minlovchi rivojlanishni amalga oshirishdir. Bunday yondashuv ta’lim berish jarayonini yakuniy natijasiga bola shaxsining axloqiy, ma’naviy o‘zgarishlarini tubdan isloh qilishdir. IV. Psixologik yondashuv asoslari bola shaxsini rivojlantirishda, psixologik qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yondashuv bolaning muammolarini tushunishi, qabul qilish va uni hal qilishda yordam berishdir. Uning asosiy maqsadi bola va kattalar o‘rtasidagi kundalik pedagogik munosabatlarda yuzaga keladigan hissiy-shaxsiy munosabatlarni rivojlantirishdir. Psixologik yondashuv jarayonida tarbiyachi-pedagog: Bolaga o‘ziga va pedagogga bo‘lgan ishonchni oshira borib, unga samimiylik, g‘amxo‘rlik va mehr-muhabbat namoyon etadi. Bolaning o‘z-o‘zini baholashni mustahkamlash va ahamiyatni oshirish maqsadida uning yutuqlarini ongli ravishda ta’kidlaydi. Bolada xato qilish qo‘rquvini bartaraf qilib, unda ijobiy hissiy bo‘shliq yaratadi. Bolaning omadsizliklariga diqqatni to‘xtatmay tushunib, uning yechimini topishda bola bilan birga harakat qiladi. Bunday yondashuv asosida shaxsga yo‘naltirilgan o‘zaro munosabatlar tizimida “katta bola” munosabatlar yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, har bir inson va ayniqsa, ta’lim oluvchilar xatolar va ularni to‘g‘irlash huquqiga egadirlar. 35 Bolani tarbiyalamaydi, balki uning muammolarini birga hal qilib yo‘l ko‘rsatadi. Psixologik qo‘llab-quvvatlash pedagog va bola o‘rtasidagi hissiy-shaxsiy munosabatlarni rivojlantirishga olib keladi. V. Tubdan o‘zgartirilgan o‘qitish tamoyili. Bola va pedagogning hamkorlikdagi tubdan o‘zgartirilgan (ko‘rgazmali - rivojlantiruvchi) pedagog va bola shaxsini mustaqil tarbiyalashga yo‘naltirilgan faoliyati, qaysiki shaxsiy mazmunini hayotiy bo‘shliqda qimmatli ahamiyatga ega bo‘lgan, pedagog va bolaning universallashtirilgan tizimidir. Tubdan o‘qitish quyidagi yondashuvlarni nazarda tutadi: Ijtimoiy pedagogik yondashuv. Gnoseologik (bilish faoliyati) yondashuv o‘qitish jarayoni mohiyatini anglash jarayonidan olib chiqadi va yuzaga kelgan anglash faoliyatini modifikatsiyalaydi (variatsiyalaydi). Psixologik yondashuv insonning rivojlanishi va bilimlarni o‘zlashtirishi, psixologik nazariy bilimlarni yuzaga olib chiqadi. Aqliy faoliyat yondashuvi (P.Ya. Galnerin, N. F. Talo‘zin) rivojlantiruvchi faoliyatni amalga oshiradi. Akmeologik yondashuv(grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, yuqori nuqta, yuksalish, yaxshi payt va o‘qish degan ma’noni bildiradi)ning asl mohiyati o‘qitish shaxsning hayotiy dunyosi, pedagog va bolaning mavjud hayotiy mazmunini o‘zgartiradi, o‘ziga xoslik takrorlanmaslik kabi amaliy vazifalarni bajaradi. Hammani o‘rgatishga o‘tish bu inson tafakkuri uchun obyektiv bo‘lgan olamni anglashdir. VI. Qayta shakllantirish ta’lim texnologiyasini o‘qitishning ustuvorligi texnologiyasining didaktika va metodika pozitsiyasi tamoyilidan ko‘rib chiqish lozim. O‘qitishning metodik jihatdan ko‘rib chiqilganda, maktabgacha yoshdagi bolaning nutqiy rivojlanish metodikasi (F.R. Qodirova) muhim o‘rin egallaydi. Ta’lim psixologiyasining didaktik modeli sifatida: – Didaktik tamoyillar. – Ta’lim vositalari. – Ta’lim bosqichlari. – O‘zaro munosabatlar turlari. 1. Didaktik tamoyillar: Faollik tamoyili bolaning xususiyatlarini hisobga olgan holda anglash faoliyati subyektiga tayanadi. Ko‘rgazmalilik tamoyili bolalar tomonidan o‘rab turgan olamni qabul qilish xususiyatlariga asoslanadi. 36 Oson erishuvchanlik tamoyili bolalarning anglash faoliyatini rivojlantirishning muvofiqligi hisobi bilan bog‘liq. Yetkazish tamoyili o‘qitish jarayonida bolalarning alohida (yakka tartibdagi) xususiyatlarini hisobga oladi. Tizimlilik tamoyili bolaning atrof-olamni anglash orqali muloqotga kirishishi darajasini hisobga olish bilan bog‘liq. 2. Ta’lim vositalarining o‘qitish yo‘llari: nutqli faoliyatli, qo‘llanmali, psixik. 3. Ta’lim bosqichlari: tanishish, differensiatsiya, integratsiya. 4. O‘zaro munosabat turlari 4 turdan tashkil topadi: 1-tur – hissiy-shaxsiy munosabatlar tajribasi. Vazifa - hissiy- shaxsiy munosabatlar bo‘yicha almashuvi va keyingi hamkorlikdagi faoliyat uchun motiv (xohish-istak), hissiy kayfiyatni yuzaga keltirish. 2-tur – ijodiy faoliyat tajribasining ustuvorligi. Bu turdan maqsad o‘zaro munosabatlar o‘qitishning anglash aspektini, ta’lim maqsadini ishlab chiqadi va bolaning alohida xususiyatlarini ochishga yo‘naltiradi. 3-tur – o‘quv vazifasini hal etishning mavjud imkoniyatlarini mustahkamlash uchun faoliyat turlarini egallashi, tajriba almashishi. Ushbu o‘zaro ta’sir etuvchi tur o‘qitishning psixologik aspektiga asoslanadi, rivojlantiruvchi maqsadni tatbiq etadi, bola shaxsining rivojlanishiga omil bo‘ladi. 4-tur – akmeologik sohasini tatbiq etish. Bunda pedagog mazmunan turli vaziyatlar yaratadi va bu vaziyatlar bolaga egallagan faoliyat turlarini qo‘llash va notanish sharoitda ham harakatlanish imkoniyatini beradi. Ushbu o‘zaro ta’sir etuvchi turning vazifasi bu bola tomonidan mazmun va munosabatlarni o‘rganish jarayonida tizimli bilimlarni egallash, bola shaxsining mazmuniy sohasida “Dunyo tasavvuri”ning shakllanishidir. O‘zaro ta’sirning bu turida pedagog nafaqat bolaning hamkorlikdagi faoliyatining xarakteri va turlarini, balki bolalar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni ham aniqlaydi. Bu esa shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim metodida asosiysi hisoblanadi. Biz yuqorida katta shakllantiruvchi ta’lim texnologiyasining didaktika modelini ko‘rib chiqdik, bular o‘qitishning nazariy negizi hisoblanadi. Katta shakllantiruvchi ta’lim texnologiyasining uslubiy modeli ta’lim jarayonining yaxlit subyekti sifatida pedagog va bolalar o‘rtasidagi munosabatlar va mazmun-mohiyatni shakllantirishni boshqarishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. 37 Uslubiy modelning asosiy komplekslari bo‘lib quyidagilar: uslubiy tamoyillar; ta’lim vositalari; ta’lim bosqichlari; ta’limning usul va uslublari hisoblanadi. Uslubiy tamoyillar: o‘qitish maqsadlarining o‘zaro qaramlik va bog‘liqlik tamoyili; qayta shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi ta’lim ta- moyili; ta’limning sujetli, vaziyatli bog‘liqlik tamoyili. Ta’lim jarayonida uslubiy tamoyillarni tatbiq etishda quyidagi ta’lim maqsadlari muhim hisoblanadi. Ta’limiy maqsad - bola ta’lim jarayonida o‘zining aqliy ehtiyojlarini qondirib, uni o‘rab turgan haqiqatni anglab boradi. Aqliy ehtiyojlarining mazmuni maktabgacha davrning turli yosh bosqichlarida o‘zgarib, takomillashib boradi. Aqliy ehtiyojlarini qondira borib, bola hayotiy vaziyatlardagi muloqot jarayonida va turili faoliyatlarda til vositalarini qo‘llash malakalarini egallaydi. Bu jarayon barcha mashg‘ulot turlarida amalga oshiriladi. Mos keluvchi (adekvat) ifoda etish vositalarini izlash bolada aqliy faollikni, qiziquvchanlikni, tashabbuskorlikni kuchaytiradi, aqliy qiziqishlarini rivojlantiradi. Ta’limning tarbiyaviy maqsadi – bola ehtiyojlarini tarbiyalash, pedagogik nuqtayi-nazarni tatbiq etish (kat- Yüklə 4,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|