Buxoro davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti iqtisodiy ta

Turizmning turlari va ko‟rinishlari

Turizmdagi turlarni va ko‟rinishlarni tasniflashdagi chalkashliklar ham turizmdagi turlarga, turistlar sonini, harakatlanishini, xizmatlar turini ham aralashtirish, turizmdagi haqiqiy turlar xilini aniqlashni ham qiyinlashtiradi, haqiqiy turlarning qaysilari muhimrog„u, qaysi turlar o„z salohiyati bo„yicha keyinroq turadi, ajratish mushkul.

M.N.Pardayev, R.Atabayev (2007 yil) keltirgan ma‟lumotlarida
Turizm turlari asosan quyidagi belgilari bo‟yicha tasniflanadi. Bularga:

• turizm turlarini tashkil etish bo‟yicha;

  
  

• xizmat ko‟rsatishi bo‟yicha;

  
  

• maqsadi bo‟yicha;

  
  

• foydaliligi bo‟yicha kabi belgilar kiradi.

  
  

Turizmni tashkil etilishi bo‟yicha tasniflansa u ikki guruhga bo‟linadi: rejali tashkil qilingan, rejasiz o‟zboshimcha harakat qiladigan.

Rejali tashkil qilingan turizmga davlat tomonidan qonunlar yoki boshqa me‟yoriy hujjatlar asosida tartibga solinadigan odamlarning harakati tushuniladi. Bu faoliyatni davlat va nodavlat turistik tashkilotlari, turli firma va kompaniyalar amalga oshirishi mumkin. O‟zbekistondagi turizmning asosiy qismi rejali tashkil qilingan turizmga kiradi.
Rejasiz o‟zboshimcha harakat qilingan turizmga o‟z ixtiyori bilan mustaqil tashkil qilingan odamlarning harakat turi kiradi. Bu asosan ko‟ngilli turistik jamiyatlar, ittifoqlar va jismoniy shaxslar tashkil qilish orqali amalga oshiriladi.
Turizmning ushbu turi orqali tog‟u-toshlarga sayohat, turistik yurish, musobaqalar uyushtirish, boshqa hudud va mamlakatlarni ko‟rib tomosha qilib kelish uchun borish kabi faoliyatlar amalga oshiriladi. Bu jarayon ham turli turistik birlashmalarning mamlakat qonunlariga va xalqaro me‟yorlarga zid bo‟lmagan ichki nizom va boshqa tartibga soluvchi me‟yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Mamlakatimizda turizmni tashkil qiluvchi jismoniy va yuridik shaxslar
tegishli ruxsatnomaga (litsenziyaga) ega bo‟lishlari lozim. Bu masala
«O‟zbekturizm» tashkiloti tomonidan amalga oshiriladi va shu tashkilot muvofiqlashtirib beradi.
Turizm xizmat ko‟rsatishi bo‟yicha uch guruhga bo‟linadi: ichki turizm, milliy turizm va xalqaro turizm.
Ichki turizm bir mamlakat ichida odamlarning bir hududdan ikkinchi hududga dam olish, davolanish, sport bilan shug‟ullanish, atrof-muhitni o‟rganish kabi maqsadlarda qisqa muddatli harakatidir.
Ichki turizm bir mamlakat ichida bo‟lganligi tufayli u umumiy iqtisodiyotga ta‟siri kam bo‟ladi. Ammo bir hudud hisobidan ikkinchi, turistlarni qabul qiluvchi hudud iqtisodiy samara, manfaat olishi mumkin.
Milliy turizm ham turistik faoliyat majmuasi bulib, u ichki turizm va tashqi mamlakatlardan kelgan turistlarga xizmat ko‟rsatish sohasini tulik qamrab oladi. O‟zbekistonda milliy turizm davlat va nodavlat tashkilotlaridan tarkib topgan bo‟lib, uni «O‟zbekturizm» tashkiloti muvofiqlashtirib turadi.
Xalqaro turizm eng nufuzli turistik harakat bulib, bir mamlakatga boshqa mamlakatdan kelgan turistlarni qabul qilish va boshqa mamlakatlarga turistik xizmat ko‟rsatishdir. Juda ko‟p mamlakatlarda xalqaro turizm iqtisodiyotning muhim sohasi sifatida katta foyda keltiruvchi faoliyat hisoblanadi. Bu holatdan kelib chiqiladigan bo‟lsa, O‟zbekiston ham juda katta turistik salohiyatga ega ekanligini inobatga olish va uni yirik foyda keltiradigan soha deb qarash lozim.
Turizm maqsadi bo‟yicha quyidagi turlarga bo‟linadi:

• salomatlikni tiklash;

  
  

• dam olish;

  
  

• sport musobaqalariga qatnashish yoki sport mashg‟ulotlarini o‟tkazish;

  
  

• ilmiy va ma‟rifiy ekspeditsiya;

  
  

• atrof-muhitni, diqqatga sazovar turistik ob‟ektlarni o‟rganish;

  
  

• ziyorat qilish kabilar.

  
  

Turizm foydaliligi bo‟yicha ikki guruhga bo‟linadi: iqtisodiy samarali turizm va ijtimoiy samara beradigan turizm.
Iqtisodiy samarali turizmga shunday turizm kiradiki, u turistlarni qabul qiluvchi mamlakat bo‟lib, ularga xizmat qilish orqali ularning daromadlarini ta‟minlaydi. Aynan turizmning shu jihati uning iqtisodiy soha ekanligidan, foyda keltiruvchi faoliyatligidan dalolat beradi. Qaysi hudud yoki mamlakatda turistik ob‟ektlar mavjud bo‟lsa o‟shalar uning turistik salohiyatini belgilaydi. Turizmdan foyda qilaman degan davlat, kompaniya yoki shaxslar aynan ana shu salohiyatdan samarali foydalanish choralarini ko‟rishi lozim.
Ta‟kidlanganidek, O‟zbekiston, ayniqsa Samarkand, Buxoro, Xiva shaharlari misilsiz turistik imkoniyatlarga ega. Agar ushbu sohani tez rivojlantirilsa aholining ko‟p qismi ishga joylashadi, daromadi oshadi. Shu tufayli turizm industriyasini rivojlantirish O‟zbekistonda eng ustuvor sohalardan biriga aylanmog‟i lozim.
Ijtimoiy samara beradigan turizm ham boshqa mamlakatlar singari O‟zbekistonda ham rivojlangan. Bu soha bevosita aholining ijtimoiy sohaga muhtoj qatlamini, ya‟ni maktab o‟quvchilarini, pensionerlarni, talaba-yoshlarni, nogironlarni, keksa nuroniylarni, urush va mehnat faxriylari kabi aholining shunday toifasini sayohat qildirish tushuniladi. Eng muhimi ushbu sohaga qo‟yilgan investitsiya foyda olish uchun emas, balki ijtimoiy qullab-quvvatlash uchun mo‟ljallangan bo‟ladi. Bu maqsad uchun mablag‟ davlat byudjeti, davlat tashkilotlari va turli nodavlat jamg‟armalar va shaxslar (jismoniy, yuridik) ajratmalari hisobidan shakllanadi.
Butunjahon turizm tashkiloti (VTO) esa – turizmning beshta turini istiqbolli yo„nalish deb e‟lon qilgan.

1.