Buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

6. INTERNATSIONAL SOʻZLAR VA ETIMOLOGIK DUBLETLARNING AMALIYOTDA QOʻLLANILISHI
Xalqaro soʻzlar" gʻarb tillarida oʻxshash, diplomatiya yoki muassasalardagi nomlar yoki xalqaro standartlarda, ular tushuniladi va maxsus oʻrgatish shart emas; agar odam Yevropa tilida gapirsa.
Masalan: Spirtli ichimliklar, alyuminiy, avtomobil, bank, bar, pivo, kimyogar, chek, shokolad, xor, sigaret, mexnat, klub, qahva, raqs, dinamit, gaz, Google, mehmonxona, gigiena, gripp, informatika, razvedka, internet, jinsi shimlar, kiosk, lava, bezgak, mani, marixuana, muzey, nikel, orkestr, park, pasport, patent, pianino, politsiya, radio, restoran, referendum, silika, sport, taksi, choy, telefon, teatr, tamaki, universitet, viski.
Bitta yakuniy manbadan bir vaqtning oʻzida yoki ketma - ket oʻzlashtirilishi natijasida bir nechta tillarda uchraydigan bir xil kelib chiqishi soʻzlar xalqaro soʻzlar ⁷deb ataladi . Ularning koʻpchiligi lotin va yunon kelib chiqgan Fanlarning aksariyat nomlari xalqaro : falsafa ,matematika , fizika , kimyo , biologiya , tibbiyot , tilshunoslik , leksikologiya .
Ushbu lugʻatning etimologik manbalari jahon madaniyati tarixini aks ettiradi. Biz sport sohasida koʻplab inglizcha soʻzlarni topamiz : futbol , tashqarida , match , tennis , volley - ball , beysbol , xokkey , kriket , regbi , tennis , golf , vaqt , va hokazo .
Kiyimlarga tegishli lugʻatda juda koʻp inglizcha soʻzlarni topish mumkin : jersey , pullover , sviter , neylon , tvid va boshqalar .
Hech boʻlmaganda ingliz tiliga va koʻplab tillarga oʻzlashtirilgan ruscha soʻzlarning bir qismini va shuning uchun xalqaro soʻzlarni ham aytib oʻtish kerak : balalayka , bolshevik , kosmonavt , podshoh , ziyolilar , Kreml , mamont , rubl , sambo , sovet , sputnik .
Lingvistik dublet, shuningdek, tildagi dublet yoki shunchaki dublet yoki tilshunoslikda dubletlar deganda bir xil yoki ma’no jihatdan yaqin, etimologik jihatdan bir xil boʻlgan leksik birliklar va birliklarning guruhlari tushuniladi. Bundan tashqari yaratuvchi asos tilning evolyutsion rivojlanishi jarayonida semantik va funksional stilistik jihatdan farqlanadi. Oʻz navbatida, aksincha, dubletlar fonetik, morfologik yoki sintaktik jihatdan farq qiladigan, lekin butunlay bir xil ma’noga ega boʻlgan soʻzlar yoki birikmalar yordamida ham hosil boʻladi.
Etimologiyada bir tildagi ikki yoki undan ortiq soʻzlar turli fonologik shakllarga ega boʻlsa-da, bir xil etimologik ildizga ega boʻlsa, dublet yoki etimologik egizak soʻzlar deyiladi. Ko'pincha, lekin har doim emas, so'zlar tilga turli yo'llar orqali kirdi. Bir ildiz va bir xil ma'noga ega bo'lgan so'zlar o'rtasidagi qarindoshlik juda aniq ekanligini hisobga olsak, bu atama asosan ma'no jihatidan bir oz bo'lsa-da farq qilgan juft so'zlarni tavsiflash uchun ishlatiladi. Misol uchun, ingliz tilidagi pyre va fire bir xil proto-hind-evropa (PIE) so'zidan kelib chiqqan bo'lishiga qaramay, shunchaki bog'langan ma'noga ega dubletlardir.
Dubletlarga misollar: wine and vine, three and trio, money and mint, due and debt, frail and fragile, cloak and clock, tulip and turban, treason and tradition, cartoon and carton, forge and fabric.
Bu holda ikkala soʻz ham bir tildan oʻzlashtirilgan boʻlishi mumkin, bunga misol dublet soʻzining oʻzi va juftlashgan soʻz (ikkalasi gallicism) .
Dubletlar eng koʻp roman tillarida namoyon boʻladi, bu erda etimologik jihatdan bogʻliq boʻlgan xalq lotin, klassik lotin va aralash kelib chiqadigan soʻzlar koʻpincha bitta soʻz yasash uyasida birga yashaydi. Birinchisi, qoida tariqasida, xalq tilining lingvistik qonunlari (eliziya, protez, assimilyatsiya, oʻzgartirilgan stress va boshqalar) tomonidan qattiq oʻzgartirilgan va klassik kitob lotinizm qadimgi hamkasbidan deyarli farq qilmaydi.
Oʻrta asrlarda Angliyada bir vaqtning oʻzida bir-biriga yaqin boʻlgan uchta tilning (lotin, anglo-norman, keyin esa frantsuz) faoliyat yuritishi katta miqdorda yangi soʻzlarning oʻzlashishiga olib keldi, ularning aksariyati leksik dubletlar.
Masalan: norman, kafolat (warranty) - fr. kafolat (guarantee)
Norman, nazoratchi (warden) - fr. vasiy (guardian)
Norman, tutmoq (catch) - quvmoq fr. (chase) - lat. caption - lat. capture (qoʻlga olish)
wage (ish haqi) - gage (ipoteka, boʻnak, garov)
Channel - canal soʻzlarining etimologik juftligini koʻrib chiqadigan boʻlsak, ikkala soʻz ham eski fransuz chanel, chenel soʻzlardan kelib chiqqan boʻlib, ammo bu soʻzlarning oʻzi ham lotin tilidagi canālis "trubka, kanal" soʻzlaridan oʻzlashtirilgan. Ya’ni ingliz tilidagi channel – canal soʻzlari fransuz tildan oʻzlashtirilgan boʻlib, ikkala tildagi “kanal” ma’nosini beruvchi soʻzlarning etimologik kelib chiqishi lotin tiliga borib taqaladi. Channel soʻzi ingliz tilida XIII asrda paydo boʻlgan boʻlib, “oqayotgan suv yoʻlagi” ma’nosida qoʻllanilgan, Keyinchalik bu soʻz yangi ma'nolarga ega boʻldi: XIV asrda “yoʻnalish”, XVII asrda esa “truba” ma’nolarida qoʻllanilgan. XV asrda ingliz tilida xuddi shu ma’noda ya’ni, “suyuqlikni yetkazib beradigan trubka” manosidagi va “channel” soʻziga shakl jihatdan yaqin boʻlgan “canal” shaklidagi soʻz paydo boʻldi.
Koʻpgina etimologik dubletlarning tarixiy umumiyligi yaqqol koʻzga tashlanmasligi, shakl va ma’no jihatdan bir-biridan uzoqlashib ketgan boʻlishi mumkin. Bunday dubletlarning yakka oʻzakdan kelib chiqishini faqatgina tilni tarixiy jihatdan oʻrganishgina ochib bera oladi.⁸

XULOSA
Shiddat bilan rivojlanib borayotgan 21-asr tilshunosligidagi dolzarb muammolardan biri soʻz yasalish hodisasi boʻlib, hanuzgacha oʻz murakkabligini yoʻqotmagan bahsli munozara hisoblanadi. Chunki bugun oʻz oʻrnini ertaga boʻshatib, tarixga aylanar ekan, qoʻshma soʻzlar ham rivojlanib va yangilanib borgani sari ba’zilari tarixiy soʻzga, ba’zilari esa yoʻqolib borish hodisasiga uchraydi.
Ingliz tilidagi leksik dubletlar haqida gap ketganda, bunday birliklar keyinchalik adabiy standartga oʻtishi mumkin, masalan, inglizcha tip-top (a’lo, birinchi darajali) yoki hokus-pokus (hocus-pocus, firibgarlik). Tilda bunday soʻzlar asrlar davomida saqlanishi mumkin. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, biz har qanday tilning faqat standart lugʻatini oʻrganish bizga tilning oʻzi va unda soʻzlashuvchi odamlarning ruhi haqida toʻliq tasavvurga ega boʻlmaydi, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Nostandart lugʻat va ayniqsa amerikacha jargonni bilish zamonaviy badiiy adabiyot, radio va televidenie eshittirishlarini muvaffaqiyatli tushunish, shuningdek, tarjima faoliyati va ushbu tilda soʻzlashadigan odamlar bilan oddiy muloqot qilish uchun zarurdir.
Zamonaviy ma'noda etimologiya 18-asr oxirida Evropa akademiyasida kengroq " Ma'rifat asri " kontekstida paydo boʻldi, garchi undan oldin 17-asr kashshoflari Markus Zuerius van Boxhorn , Gerardus Vossius , Stiven Skinner , Elisha Coles va boshqalar. Uilyam Votton . Grammatika va leksikaning oʻxshashligi asosida ikki til oʻrtasidagi munosabatlarni isbotlashga birinchi ma'lum boʻlgan tizimli urinish 1770 yilda venger Yanos Saynovich tomonidan sami va venger oʻrtasidagi munosabatlarni koʻrsatishga harakat qilganda qilingan.(keyinchalik 1799 yilda uning hamyurti Samuel Gyarmati tomonidan butun Fin-Ugr tillari oilasiga taalluqli ish ).

Zamonaviy tarixiy tilshunoslikning kelib chiqishi koʻpincha 1782 yilda sanskrit, yunon va lotin tillari oʻrtasidagi genetik aloqani kuzatgan Hindistonda yashovchi uelslik filolog ser Uilyam Jonsga bogʻliq . Jons 1786 yilda oʻzining "Sanskrit tili" asarini nashr etib, hind-evropa tilshunosligi sohasiga asos solgan .

Ingliz filologiyasida etimologiyani oʻrganish 19-asr boshlarida Rasmus Kristian Rask tomonidan kiritilgan va Grimm aka-ukalarining ingliz lugʻati bilan yuqori darajaga koʻtarilgan . Qiyosiy yondashuvning muvaffaqiyatlari 19-asr oxiridagi neogrammariya maktabida yakunlandi. 19-asrda ham nemis faylasufi Fridrix Nitsshe etimologik strategiyalardan foydalangan (asosan va eng mashhuri " Axloqning nasl-nasabi toʻgʻrisida" ).balki boshqa joylarda ham) axloqiy qadriyatlarning ma'lum tarixiy (aniqrogʻi, madaniy) kelib chiqishi borligini ta'kidlash uchun, bu erda ma'lum tushunchalarga (masalan, "yaxshi" va "yomon") nisbatan ma'no modulyatsiyasi bu gʻoyalar vaqt oʻtishi bilan qanday oʻzgarganligini koʻrsatadi - qaysi qiymatga koʻra - tizim ularni oʻzlashtirdi. Ushbu strategiya 20-asrda mashhur boʻldi va faylasuflar, masalan, Jak Derrida , Gʻarb falsafasining "zoʻravon ierarxiyasi" ni markazdan chiqarish uchun soʻzlarning oldingi ma'nolarini koʻrsatish uchun etimologiyalardan foydalanganlar .