Buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

5. ETIMOLOGIK DUBLETLAR VA ULARNING OʻZIGA XOS
XUSUSIYATLARI .
Barcha tillar ijtimoiy xususiyatga ega va shuning uchun u jamiyatdan tashqarida mavjud boʻlolmaydi va rivojlana olmaydi. Til, eng avvalo, uning soʻz boyligini shakllantirishga faol ta’sir koʻrsatadigan odamlar oʻrtasidagi muloqot vositasidir. Shu bilan birga, til oʻziga xos ichki faoliyat qonuniyatlariga ega boʻlgan belgilar tizimi ekanligini unutmasligimiz kerak. Har qanday rivojlangan tilda bir xil fikr vaziyatga qarab turlicha ifodalanishi mumkin.
Lingvistik dublet, shuningdek, tildagi dublet yoki shunchaki dublet yoki tilshunoslikda dubletlar deganda bir xil yoki ma’no jihatdan yaqin, etimologik jihatdan bir xil boʻlgan leksik birliklar va birliklarning guruhlari tushuniladi. Bundan tashqari yaratuvchi asos tilning evolyutsion rivojlanishi jarayonida semantik va funksional stilistik jihatdan farqlanadi. Oʻz navbatida, aksincha, dubletlar fonetik, morfologik yoki sintaktik jihatdan farq qiladigan, lekin butunlay bir xil ma’noga ega boʻlgan soʻzlar yoki birikmalar yordamida ham hosil boʻladi.
Dubletlar eng koʻp roman tillarida namoyon boʻladi, bu erda etimologik jihatdan bogʻliq boʻlgan xalq lotin, klassik lotin va aralash kelib chiqadigan soʻzlar koʻpincha bitta soʻz yasash uyasida birga yashaydi. Birinchisi, qoida tariqasida, xalq tilining lingvistik qonunlari (eliziya, protez, assimilyatsiya, oʻzgartirilgan stress va boshqalar) tomonidan qattiq oʻzgartirilgan va klassik kitob lotinizm qadimgi hamkasbidan deyarli farq qilmaydi.
Dublet soʻzlarda xalq etimologiyasining ikkita aniq turi mavjud. Birinchi holda, oʻzlashtirilgan (kamdan-kam hollarda) soʻz tovush jihatidan unga yaqin boʻlgan va kelib chiqishi jihatidan farq qiladigan ona tilidagi soʻz modeliga muvofiq buziladi va qayta koʻrib chiqiladi.Dubletlarning paydo boʻlishining sabablaridan biri bu singishma ya’ni oʻzlashma soʻzlardir, turli vaqtlarda yoki turli tillardan olingan soʻzlar. Masalan, sokin soʻz -"sokin", "Jim" lotincha quies soʻzidan olingan, sessiz - "dam olish", "sokin". Ingliz tilidagi xuddi shu soʻz "juda" oʻz tarjimasiga ega "mukammal", lekin u allaqachon frantsuz tilidan olinganga qaramay deyarli bir xil imloda, bu juft soʻzlar boshqacha talaffuzi: "sokin" - [‘kwaiət], "juda" - [kwait]
Leksik dubletlar eng qadimiy va keng qamrovli leksiko-semantik kategoriyalardan biri hisoblanadi. Leksik dubletlar deb, bir tilda ikki yoki undan ortiq umumiy kelib chiqish tarixiga ega boʻlgan, ayrim paytlarda qayta oʻzlashtirish natijasida til lugʻat boyligi tarkibiga kirgan, semantik jihatdan bir xil yoki turli davrlarda ma’no jihatdan farqlanishlarga uchragan va talaffuzi bir-biriga yaqin boʻlgan soʻz juftliklariga aytiladi. Leksik dubletlarning eng koʻp tarqalgan turi bu etimologik dubletlar hisoblanadi.
Boshqa tildan olingan etimologik dubletlarning misolini koʻrib chiqamiz. Masalan, turli vaqt va davrlarida ma’lum tillarda, sayohat ma’nosini bildirgan (Norm. Fr.) - travail (Fr.). Travailler soʻzi zamonaviy ingliz tilida sayohat shakliga ega. Ushbu soʻz 14-asrda Inglizda dastlab "qattiq mehnat qilish" degan ma’noni anglatgan edi. lekin asl nusxa bilan raqobatga dosh berolmay, semantikada oʻzgarishlarga uchradi. U inglizcha werken soʻzi boʻlib, 16-asrdan boshlab "sayohat" maʼnosida qoʻllanilgan, va keyinchalik ingliz tiliga singib, oʻzlashtirilgan. Oʻz navbatida undan travail “mashaqqatli mehnat” ma’nosidagi "travail" soʻzi yasalgan. Etimologik dublet bitta inglizcha soʻzdan iborat boʻlishi mumkin va bitta oʻzlashgan, ona ingliz dublet soʻzllari ham mumkin. Shuningdek, har ikkala soʻz ham turli tillardan kelgan holatlar mavjud, va tarixan bir ildizga ega: : senior (лат.) - sir (фр.), canal (лат.) - channel (фр.), captain (лат.) - chieftan (фр.) .
Albatta, tilning rivojlanish tarixi davomida ingliz tili koʻplab iboralar va tu shunchalarni ifodalaydigan oʻzlashmalarni eng muhim omil sifatida oʻziga qabul qildi. Singishma soʻzlar tilni rivojlantirish, soʻz boyligini toʻldirish va kengaytirish manbai hisoblanadi. Hamma til davri rivojlanish uchun muayyan shart-sharoitlar bilan tavsiflanadi. Natijada tilda yangi chet tili elementlari paydo boʻldi. Ijtimoiy, madaniy, savdo va boshqa aloqalar, oʻzgarishlarga katta ta’sir koʻrsatadi. Koʻp yuqori chastotali ingliz tili soʻzlari german tilidan asl soʻzlarni qabul qildi. Ingliz tilidagi soʻzlarning qariyb sakson foizi oʻzlashgan soʻzlar boʻlib, ulardan ba’zilari tilga qayta-qayta turlicha yoʻllar bilan kirib kelgan. Ushbu uzoq davrlar vaqt oʻtishi bilan oʻzgardi. Ular fonetik, morfologik yoki sintaktik jihatdan farqlanadi, lekin oʻsha oʻzakga qaytadi. Bunday soʻzlar etimologik dubllar deyiladi.
Keling, bir nechta misollarni koʻrib chiqaylik. Quyidagi Anglo-Skandina viya dubletlari: shirt va skirt oʻzbek tilida koʻylak va yubka dubllari sifatida ingliz tilidan "koʻylak" va "yubka" deb tarjima qilingan. Yubka soʻzi Jenskiy rodda shunday edi. Qadimgi Skandinaviya tilidan olingan va dastlab xuddi shunday boʻlgan. Ushbu mujskoy va jenskoy roddagi soʻzlarning qiymatlari keyinchalik ajralgan, ammo Skandinaviya oʻzlashmalari foydalanishni istisno qilmadi. Inglizchada ushbu soʻzning faqat ma’nosi toraydi. Shunday qilib, yubka soʻzi ayollar kiyimiga, koʻylak esa erkaklarnikiga qoʻllaniladi.
Tilning oʻzagi boʻlgan, muloqot doirasidan qat’iy nazar qoʻllanadigan neytral soʻzlar, muayyan vaziyatlarda qoʻllanadigan stilistik rangdagi soʻzlar mavjud. Bunday soʻzlar lugʻatlarda adabiy boʻlmagan deb belgilangan, biz buni nostandart lugʻat ham deb ataymiz. Nostandart lugʻatni hisobga olgan holda, biz birinchi navbatda uslub muammosiga toʻxtalamiz. Buning tagida ikkita asosiy uslub mavjud: semantic va funktsional.
Praga maktabi tilshunoslari tomonidan birinchi marta taklif qilingan funksional uslubni aniq muloqot muhitida va ma’lum maqsadda qoʻllaniladigan lingvistik vositalar toʻplami” deb ta’riflash mumkin. Shu bilan birga, bular inson faoliyatining har qanday sohasiga (ish uslubi, suhbat uslubi, ilmiy uslub va boshqalar) potentsial ravishda biriktirilgan lingvistik vositalarni tanlash va guruhlashning ma’lum qonuniyatlaridir.
Zamonaviy tilshunoslikda "funktsional uslublar" ning boʻlinishi juda rang-barang va xilma-xildir. Qoida tariqasida, bunday turdagi koʻpgina tasniflar, bir tomondan, uslublarni qoʻllash sohalariga ya’ni, ijtimoiy va boshqa tomondan, "soʻzlashuv" dixotomiyasiga asoslanadi. Tilshunoslar hali ham funktsional uslublarning yagona tasnifi toʻgʻrisida qaror qabul qila olmaydilar, har xil turdagi ma’lumotlarni ifodalashning barcha ixtisoslashgan vositalarining toʻliqroq roʻyxatini taqdim etishga harakat qilishadi. Shunday qilib, uslublar ajralib turadi: ilmiy, kundalik, publitsistik, badiiy, soʻzlashuv, yozishma uslubi, gazeta uslubi, she’riy, kasbiy, rasmiy ish.
Funktsional uslub haqida umumiy tushunchani V.V. Vinogradov. Uslub - ijtimoiy ongli va funktsional jihatdan aniqlangan, u yoki bu umummilliy, umummilliy til sohasida ogʻzaki muloqot vositalaridan foydalanish, tanlash va birlashtirish usullarining ichki integratsiyalashgan majmui, boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan boshqa shunga oʻxshash ifoda usullari bilan bogʻliq. bu xalqning nutq ijtimoiy amaliyotida boshqa funktsiyalarni bajaradi.
Umuman olganda leksik dubletlarning paydo boʻlishida reduplikatsiya soʻz yasalishining eng qadimgi usullaridan biri boʻlib, bunda yangi soʻzlar soʻzning oʻzagining qoʻshlanishi natijasida hosil boʻladi.⁶