Buyuk o‘zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy faoliyati va ijodi xalqqa, yurtga, insoniyatga, ma’rifatga xizmat qilishning o‘ziga xos namunasidir

Buyuk o‘zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy faoliyati va ijodi xalqqa, yurtga, insoniyatga, ma’rifatga xizmat qilishning o‘ziga xos namunasidir. Uning asarlari ko'plab tillarga tarjima qilingan va ko'plab mamlakatlarda nashr etilgan.
Buyuk so‘z ustasining ijodiy merosiga xorijlik tadqiqotchilar qiziqish bildirmoqda. Xususan, Eron, Afg‘oniston, Hindiston, Pokiston, Bangladesh olimlari tomonidan chuqur o‘rganilmoqda. Bu mamlakatlarda buyuk bobomiz haqida ilmiy asarlar, hikoyalar, romanlar, badiiy filmlar yaratildi, muzeylar faoliyat ko‘rsatmoqda.
Shoirning yaqinda xitoy tilida nashr etilgan asarlari, rus tilidagi devoni, fors, ingliz, nemis, fransuz, ispan, yapon va boshqa tillarda aforizmga aylangan gaplari, Alisher Navoiyning Eronda xalqaro “Alhudo” nashriyotida chop etilgan asari. besh tilda “Nazmul javoxir”ning ukrain tilida nashr etilgan sovg‘a nashri “Farhod va Shirin” ijodi butun insoniyatning ma’naviy xazinasi bo‘lgan Navoiy merosiga cheksiz qiziqishning yorqin namunasidir.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, Alisher Navoiy asarlari tarjimalari ichida eng ko‘p tarqalgani “Majolis un-nafois” asaridir. Fors tiliga bir necha bor tarjima qilingan. Tarjimalar Sulton Muhammad Faxriy (1521, Hirot), Muhammad Qazviniy (1532, Istanbul), Shohali Abdulloh (1598, Nishopur)ga tegishli. Shoirning bu asari Hindistonda ham tarjima qilingan.
Tarjima Abdulboki Sharif Vafo tomonidan amalga oshirildi. U 1491 yilda ko‘chirilgan qo‘lyozmaning nodir nusxasidan foydalangan va asarni fors tiliga muvaffaqiyatli tarjima qilgan.
Mumbaydagi “Koma” ilmiy-tadqiqot markazi fondida Alisher Navoiyning maktab darsligi sifatida tuzilgan devon to‘plamining nusxalari aniqlangan bo‘lib, unga ko‘ra shoir merosidan maktablarda qo‘llanma sifatida foydalanilgan, deb taxmin qilish mumkin. Madrasdagi Sharq qo‘lyozmalari davlat kutubxonasida fors tilidagi “Majolis un-nafois” asari qo‘lyozmasi, Haydaroboddagi Usmoniya universiteti kutubxonasida Hindistonda ko‘chirilgan “G‘aroyib us-sigar” asarining qo‘lyozmasi, asarga sharhlar. Muhiyiddin tomonidan fors tilida yozilgan “Saddi Iskandariy” “Favoyidi Alisheri” deb nomlanadi. Bularning barchasi Navoiy asarlari tarjimalarining keng tarqalganligidan dalolat beradi.
Navoiyning “Sabai sayyor” dostoni asosida XVII asrda gruzin shoiri Nodar Tsitsiashvili “Baramguriani” asarini yaratdi. Ulug‘ bobomiz dostonini Nizomiy va Xosrov Dehlaviy asarlari bilan qiyoslab o‘rgangan shoir undan o‘z ijodiga asos qilib olgan. Nodar Tsitsiashvilining ijodi bilan yuzaki tanishgan taqdirda ham uning “Sabai Sayyor” asari bilan qanchalik hamohang ekanligi ayon bo‘ladi.
Alisher Navoiyning boy merosi nafaqat Sharq, balki G‘arb olimlarida ham qiziqish uyg‘otdi. 16-asr oxiri — 17-asr boshlarida Navoiy asarlari toʻrt marta italyan, besh marta nemis tilida nashr etilgan. Shu bilan birga, “Muhokamatul lug‘atayn”, “Mahbubul kulub”, “Farhod va Shirin”ning nemis tiliga tarjimalarini ham alohida ta’kidlash o‘rinlidir. Alfred Kurella tomonidan tarjima qilingan so‘nggi asar, olimlarning fikricha, yuksak badiiy saviyaga ega.
19-asrdan boshlab frantsuz sharqshunoslarida Navoiy merosiga alohida qiziqish kuchaydi. Shoir hayoti va ijodini S. de Sasi, E. Kuatremer, F. Belen o‘rgangan. Lui Aragon bu masalalarni ayniqsa chuqur o‘rganib, Alisher Navoiyning adabiy merosi xalq xotirasida asrlar osha yashashini ta’kidladi.
Ma’lumki, Alisher Navoiyning “Lison ut-tair” asari ingliz tilida nashrga tayyorlanayotgani G‘arbda Navoiy ijodini o‘rganishda yangi bosqich boshlanganidan dalolat beradi. O‘zbek xalqining buyuk ajdodining boy, jahon ahamiyatiga molik merosi bilan Yevropa xalqlari ham yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo‘lishini g‘urur bilan ta’kidlash mumkin.
Ingliz, fransuz, ispan, polyak, venger, chex, slovak tillarida nashr etilayotgan “Lettr” (“Adabiyot”) jurnali Alisher Navoiy ijodini xorijlik kitobxonlar orasida keng targ‘ib etishda katta ahamiyat kasb etishini olimlar ta’kidlamoqda.
Navoiy insonparvarlik, ma’rifatparvarlik, tinchlikparvarlik g‘oyalarini mohirona tarannum etgan, turkiy xalqlar tili va adabiyotini jahon miqyosiga olib chiqishga muvaffaq bo‘lgan daho adibdir. U o‘z ijodi bilan Gomer va Dante, Rudakiy va Firdavsiy, Nizomiy va Sa’diy, Shekspir va Balzak kabi jahon adabiyotining ko‘zga ko‘ringan namoyandalari qatoridan munosib o‘rin egalladi. Buyuk ozarbayjon shoiri Fuzuliy Alisher Navoiy ijodini yuksak baholab, uni “Sultoni salotini shuaro” deb baholagan. “Alisherbekdek odam yo'q” deganda ham bejiz emas. Unga o‘xshagan hech kim turkiy tilni bunchalik puxta bilmagan, she’r yozmagan”, deb Zahiriddin Muhammad Bobur Alisher Navoiyni ulug‘lagan.
Uning boy merosi insoniyat tarixining barcha davrlari bilan hamohangdir. Va asarlar adabiy mukammallikning eng yuqori aerobatikasidir.
Shoir tili o‘zidan oldin yaratilgan turkiy asarlar tilidan o‘zining boyligi va rang-barangligi bilan ajralib turadi. U turkiy tilning evolyutsiyasi va keyingi taraqqiyotiga asos solgan. U til taraqqiyotiga ham katta nazariy hissa qo‘shgan. Uning “Muhokamatul lug‘atayn” ilmiy asari nafaqat o‘zbek tili, balki umumiy tilshunoslik nuqtai nazaridan ham o‘rganilishi zarur. Bu ishda til va til nazariyasi masalalari zamon talablari darajasida tahlil qilingan.
Ma’lumki, Alisher Navoiy umrining so‘nggi yillarida o‘zining barcha she’riy ijodini “Xazoyin ul-maoniy” deb nomlangan to‘rt devonga taqsimlagan. XV asrda ular nafaqat Movarounnahr va Xurosonda, balki Turkiya, Eron, Ozarbayjon, Hindiston, Sharqiy Turkiston va boshqa hududlarda ham keng tanilgan.
Navoiy she’riyati insonning hayot yo‘li haqida to‘plamdir. Uning she’riy asarlarining deyarli barchasida olijanoblik, saxovat, adolat, sabr-toqat, qiyinchiliklarga dosh bera olish qobiliyati tarannum etilgan. U dushmanlik, hasad, nafrat, yovuzlik, baxillik, ochko'zlik, yolg'on va boshqa salbiy insoniy fazilatlarni qoralaydi. Komillikka intilish, ezgu amallar bilan yashashga chorlaydi, insonni millati, jinsi, diniga qarab emas, balki insoniy fazilatlariga qarab baholash kerakligini qayd etadi. Shuning uchun ham uning asarlarida turli millat va din qahramonlari, ko‘plab xalqlar vakillari ulug‘lanadi.
Oradan besh asrdan ko‘proq vaqt o‘tdi va ulug‘ mutafakkirning qomusiy bilimlar jamlangan jahon madaniyati xazinasidan munosib o‘rin egallagan asarlari yangi va yangi avlodlarga xizmat qilmoqda. Kelajakda ham shunday bo‘ladi, chunki shoir asarlarida hamisha insoniyatga yaqin bo‘lgan yorqin g‘oyalar tarannum etilgan.
www.narodnoeslovo.uz