Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- F. ġiller 2.3. Nəsirəddin Tusinin istimai-siyasi görüĢləri
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 81 edilənləri dərk etməsini və nəzəri biliyin aksioların insanda fitri olmasına inanırdı. Əməli biliklərin çoxillik təcrübə və müşahidələrin nəticəsində əql tərəfindən toplanmasını və buna adi, gündəlik həyatda da rast gəlməsini bildirirdi. Əqlin poten- sial formasının maddi aləmdə təmasda olması fikrini irəli sürüb, onu xalis qabiliyyət kimi səciyyələndirirdi. Tusi digər peripatetik tərəfdarları kimi potensial əqli həyulani, yəni, maddi əql adlandırırdı. Həyulani əqlin əsas xüusiy- yətlərindən biri də maddi aləmlə əlaqədə olduqdan sonra yaranmış təsirlənmə nəticəsində meydana çıxan bilikləri özündə toplamasıdır. Həyulani əql ilk əqli informasiyanı dərk etdikdən sonra vərdişlə olan əql yaranır. Nəsirəddin Tusi qnesologiya nəzəriyyəsinin də birinci və ikinci əqli məlumatları fərqləndirir və bunların arasındakı münasibətlərin nədən ibarət olmasını qeyd edir. «Təbii universalilər» də adlandırdığı birinci əqli məlumat- lar hisslər və duyğuların köməkliyi ilə əldə olunur. Eyni zamanda insan şüurunda, insan təfəkküründə mövcud olaninsriktə bənzər proseslər bəzi müddəalar haqqında müəyyən bir anlayış da yarada bilir. «Birinci əqli məlu- matlar»dan sonra mövcud olan «ikinci əqli məlumatlar» gerçəklildə mövcud olan bütün həqiqətləri özündə əks etdirir. «Birinci əqli məlumatlar»ın tezisləri «ikinci əqli məlumatlar»la əlaqəyə girərək aksidensiya terminini yaratmış olur. Dövrünün müxtəlif fikirlərindən fərqli olaraq N.Tusi idrakın hissi və əqli formalarının düzgün və elmi izahını vermişdir. Sufilərin emanasiya nəzəriyyəsini və mütək- kəlimlərin ortodoksal-sxolastik fikirlərindən fərqli olaraq hissi və əqli idrakın vəhdət təşkil etdiyini və mərhələlərdən Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 82 ibarət olduğunu söyləyərək mükəmməl bir qnesologiya nəzəriyyəsi yaratmağa müvəffəq olur. Dərk etmə prosesinin mərhələlərdən ibarət olmasını «İqtibasın əsası» traktatında verən Tusi şeylərin idrakının bir mərhələdən ibarət olmasını ümid etmirdi. Şeylərin müxtəlif xarakterlərindən irəli gələn təzahürlərin dərki yalnız mərhələlərlə ola bilər. N.Tusi idrak nəzəriyyəsini yaradarkən, idrak problem- lərindən bəhs edərkən, işraqilik, sufilik və islam ideyala- rından təsirlənmişdi. Orta əsrlər dövründə dinin hər sahəyə nüfuz etməsi və N.Tusi nin ətrafında yaranmış qeyri-elmi mühit də onun idrak nəzəriyyəsində öz əksini tapmışdır. İdrak zamanı ilahi qüvvənin də subyektə birbaşa təsir göstərməsi və yol göstərənin mücərrəd varlıq olmasını qeyd edirdi. Sufizm fəlsəfəsində mövcud olan kamilləşmə prosesi isə Nəsirəddin Tusinin yaratdığı təfəkkürün təyin edilməsi və ya determiləşməsi prosesi eyni məna çalarlarına məxsusdur. Filosof təfəkkürü determiləşdirərkən gerçək- likdə obyektiv surətdə mövcud olan hadisə və proseslərin qanunauyğun surətdə mövcud olmasını, inkişafını səbəiyyətlə əlaqələndirirdi. Həqiqəti axtaranlar isə yalnız yaradanın köməkliyi sayəsində məqsədlərini reallaşdıra bilərlər. İdrak nəzəriyyəsində bəzən mistikaya da meyl edən filosof, məntiqi intusiya adlı termin də yaradır. Tizfəhimlilik deyə adlandırdığı ikifikirlilik və irfan adlandırdığı intusiya filosofun qnesologiya nəzəriyyəsində vahidlik təşkil edir. İdrak surətini düzgün təxəyüllə bağlayaraq, bu anlayışı korafəhimliyə əks qoyurdu. NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 83 Filosof belə qeyd edirdi ki, «yolu başa vurmuş kəs haqqa yaxınlaşanda «Birinci təsir edəndən» hər şeyin təcəlli tapması məlum olur.» Göründüyü kimi idrak nəzəriyyəsində işraqilik və sufilikdən bəhrələnən filosof heç bir ekletik mahiyyət kəsb edən tezis irəli sürməmişdir. Digər cərəyanların müəyyən cəhətlərini peripatetizimə uyğunlaşdıraraq məntiqi idrak zamanı tovfiq, hidayət və ilham triadasını yaradır. Verilmiş triadanın növlərini ilahi və mistik bir mövqeydən şərh edir. Allahın təsiri altında formalaşan bu triadada yaradıcının mənsub olduğu şeylər idrak subyektin sahib olduğu şeylərdən azlıq təşkil edir. İkinci halda bir az üstünlüyə sahib olur. Üçüncü halda isə subyektin mənsub olduğu şeylər artır və Allaha mənsub olan şeylərlə yaxınlıq təşkil edir. Nəsirəddin Tusiyə görə bütün üç halda obyektiv gerçəkliyi dərk edən tədqiqatçının uğurunun səbəbi yalnız fəzilət sahibi olan yaradanın rolunu düzgün izah etməkdir. Və hər bir müvəffəqiyyət qazanmaq istəyən tədqiqatçı ətraf aləmi dərk etmək üçün Allaha həmd edə və doğru yolu tapa bilər. İdrak prosesinin sona çatması və tamamlanması üçün bu amil əsas rol oynayır. Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 84 İnsan azad olaraq yaradılmışdır, zəncirə vurulmuş olaraq belə doğulsa, yenə azaddır. F. ġiller 2.3. Nəsirəddin Tusinin istimai-siyasi görüĢləri Nəsirəddin Tusinin ictimai-siyasi görüşləri əsasən onun «Əxlaqi-Nasiri» və «Maliyyə haqqında» əsərlərində öz ək- sini tapmışdır. Bir sıra tədqiqatçılar Tusinin Azərbaycanın siyasi fikir tarixində ilk dövlət nəzəriyyəçisi olduğunu təs- diq edir, onun siyasətşünaslıq barədə müstəqil və mükəm- məl təlim yaratdığını vurğulayırdılar. Filosofun Hülakü xa- nın tapşırığı ilə qələmə aldığı «Maliyyə haqqında» traktatı orta əsrlərdə bir çox dövlətlərin formalaşmasında mənbə rolunu oynamışdır. Tusinin düşüncə tərzinə görə dövlət və cəmiyyət anlayışı identik bir mahiyyət kəsb edir, başqa sözlə Tusi dövlət və cəmiyyəti eyniləşdirir. Tusi bu əsərində siyasət, hüquq və dövlətin idarə olun- ması kimi anlayışları müzakirə etmiş, dövlətçilik barədə öz mülhizələrini irəli sürmüşdür. «Maliyyə haqqında» trak- tatda irəli sürülən ictimai-siyasi mənşəli ideyalar Yaxın və Orta Şərqdə uzun müddət qanunvericilik üçün zəmin rolunu oynamışdır. Sonralar ciddi islahatlar aparan Hülakü hökmdarı Sultan Mahmud Qazan xan (1295-1304) da elə məhz Tusinin «Maliyyə haqqında» traktatında irəli sürülən mütərəqqi fikirlərdən bəhrələnmişdi. Tusiyə görə dövlətin insanların fəal olmasına ehtiyac hiss etdiyi kimi, insanların da öz dövlətin qayğısına ehtiyacı var. İnsanların maddi və mənəvi tələbatını təmin Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|