C guruh talabasi valiyev zikirjon

Harakat malakalarining tashkil topish qonuniyatlari.
Harakat malakasi– bu faoliyatining shunday bajarish, qobiliyatiki, unda diqqat 
faoliyatning natijasi va sharoitiga yo‘naltirib, uning tarkibiga kiradigan 
ayrim harakatlarganisbiye’tibor bilan bajara olishdir.
Malakaning xarakterli belgilari:
1. Harakat faoliyati tarkibiga kiruvchi alohida harakatlarning bajarilishiga unchalar 
e’tibor bermay bajarish. Bunga harakatni bajarish jarayoni avtomatlashuvining 
boshlanish hisobiga erishiladi.
2. Harakatni avtomatlashgan darajada bajarish o‘qitish – natijasi yoki hayotiy 
tajriba amaliyoti natijasidir.
3. Harakat faoliyatining avtomatlashgan holda bajarilishida ongning etakchi rolini 
inkor etib bo‘lmaydi. Harakat malakasi shakllanishida faoliyat mazmuni 
avtomatlashmay ayrim harakatlarning ijrosi jarayoni, ayrim elementlar tuzilish 
(masalan: nerv-muskul jarayonlarini koordinatsiya qilish munosabatlari, harakat va 
vegetativ komponentlarning o‘zaro aloqasi) avtomatlashadi.
4. O‘quvchining ongi asosan o‘zak komponentlarga, sharoitning o‘zgarishi 
hisobiga va harakat vazifasining ijodiy hal qilinishiga yo‘naltiriladi.
Zaruriyatga qarab o‘quvchi, o‘rganuvchi har bir harakatning bajarilishini nazorat 
qilishi mumkin, shuningdek, ijroga lozim bo‘lgan o‘zgartishlar kiritishi yoki 
boshqa faoliyatni bajarishga o‘tib ketishi mumkin (masalan: qo‘lda yoki boshni 
erga qo‘yib turishda muvozanatni yo‘qotsa, o‘quvchi «grupperovka» 
(yig‘ishtirinish) qilib oldinga «perekat» qilishi mumkin).
5.Harakat malakasi yuqori turg‘unlikka ega. Bu shuni ko‘rsatadiki, boshqa 
sharoitda harakat faoliyati bajarilishining buzulishiga oz imkoniyat bo‘ladi 
(masalan: boshqa sport zal, boshqa jihozlar va hokazolar), o‘quvchilarga 
odatlanmagan kuzatuvlarning ta’siri (tomashabinlar).
6.Harakat malakasi uchun harakatlardagi ma’lum tizimning mavjudligi va o‘ziga 
xosligi. Bu alohida ajratilgan harakatlarning bir butun harakat faoliyatiga ortiqcha 

---

harakatlar ushlanishini yo‘qotish bilan birlashtirishda ifodalanadi. Harakatlarning 
aniqligi ortadi, ularning ritmi takomillashadi, bir butun faoliyat ko‘rsatishning 
vaqti qisqaradi.
4.Kuch va uni tarbiyalashning uslub hamda vositalari 
on kuchi deganda tashqi qarshiliklarni mushak kuchi orqali yengish qobiliyati 
tushuniladi. Qarshiliklarni yenguvchi ishlarda harakatlarga qarshi yo`naltirilgan 
kuchlar, yon beruvchi ishlarda esa harakat yo`nalishi bo`yicha ta’sir etuvchi 
kuchlar qarshilik kuchi hisoblanadi. Maktablardagi o`quvchilar uchun jismoniy 
tarbiya dasturida birinchi sinflardan boshlab bolalarning kuch tayyorgarligi ko`zda 
tutilgan.
Har bir kishi harakatlarni bajarishda muayyan imkoniyatlarga ega. Masalan, u biror 
og`irlikdagi shtangani ko`tara oladi, qandaydir bir vaqt oralig`ida 1000 m masofani 
yugurib o`ta oladi. Bu imkoniyatlar bir qator sifat va miqdor xususiyatlari jihatidan 
bir-biridan farq qiladigan muayyan harakatlar bilan amalga oshiriladi. Masalan, 
sprintcha va marafoncha yugurish organizmga sifat jihatidan boshqa-boshqa 
talablar qo`yadi, turli xil jismoniy sifatlar namoyon etilishini talab qiladi. Kishi 
harakat qilish imkoniyatlarining ba’zi-bir sifatli tomonlarini kishining jismoniy 
(yoki harakat) fazilatlari deb atash qabul qilingan. Odatda, kuch, tezkorlik, 
chidamlilik, chaqqonlik va egiluvchanlikka asosiy jismoniy sifatlar deb qaraladi. 
Kishidagi jismoniy fazilatlarning rivojlanganlik darajasi faqat kishi organlarining 
funksional (fiziologik) imkoniyatlari bilan emas, balki psixik omillar, irodaviy 
fazilatlar bilan ham belgilanadi. Bu holda irodaviy fazilatlar kishining o`z 
funksional imkoniyatlaridan qanchalik foydalana olishini belgilaydi.
Tezlik chidamliligini rivojlantirish. Tezlik chidamliligi to‘g‘risida davriy tavsifga 
ega bo‘lgan mashqlarga (yugurish, yurish, suzish, eshkak eshish va h.k.) nisbatan 
gapirish qabul qilingan. Ularning har biri turli tezlikda bajarilishi mumkin. 
Harakatni belgilangan tezlikda boshqalarga nisbatan uzoqroq saqlay olgan sportchi 
chidamli hisoblanadi. Tabiiyki, mashqlarning turi va davomiyligi tezlikka bog‘liq: 
u qanchalik yuqori bo‘lsa, harakat davomiyligi shuncha qisqa bo‘ladi va 129 
aksincha. Masalan, maksimal tezlikda yugurish davomiy bo‘lmaydi. U bir necha 
o‘n sekund davom etishi mumkin va bu vaqtda 100–200 m dan uzoq bo‘lmagan 
masofalar bosib o‘tiladi. Agar odam uzoq masofaga yuguradigan bo‘lsa, u tezligini 
pasaytiradi. Turli masofalarga yugurish bo‘yicha jahon rekordlarini V.S. Ferfel 
tahlil qilib, «tezlik – vaqt» bog‘liqligi to‘rt to‘g‘ri chiziqli qismga ajralishini 
aniqlagan, bu qismlar nisbiy quvvat bo‘laklari deb atalgan: maksimal, 
submaksimal, katta va o‘rtacha quvvat bo‘laklari. Har bir bo‘lak o‘z ichiga 
amaliyotda mavjud bo‘lgan masofalar guruhlarini olgan – qisqa, o‘rta, uzoq va o‘ta 
uzoq. Rekordlar egri chizig‘ining kesmalarga bo‘linishi nafaqat yugurishdagi 
rekordlarga, balki boshqa davriy mashqlarga – suzish, konkida yugurish, 
velosipedda uchishga ham tegishliligi aniqlangan. Barcha hollarda quvvat mezoni 
bo‘lib masofa emas, uni bosib o‘tish uchun ketgan vaqt qabul qilingan. Shuning 
uchun, masalan 500 m ga yugurish va 100 m ga suzish quvvati bo‘yicha nisbatan 

---

teng bo‘lishi mumkin, chunki ikkala mashq ham deyarli bir xil – bir daqiqaga 
yaqin vaqtni talab qiladi. Agar yuguruvchi 200 m ni 19,72 s.da bosib o‘tsa bu 
maksimal quvvat ishi bo‘ladi, agar u xuddi shu masofani 40 s.da bosib o‘tsa, bu ish 
quvvati bo‘yicha submaksimal bo‘ladi. V.S.Ferfel tomonidan taklif etilgan quvvat 
bo‘laklari klassifikastiyasiga jahon rekordlarining o‘sishi munosabati bilan bir 
necha marta aniqliklar kiritilgan va takomillashtirilgan. «Rekordlar egrisi», 
birinchidan, 4 qismga emas, undan ko‘proq bo‘laklarga bo‘linar ekan. Masalan, 
N.I. Volkov submaksimal quvvat bo‘lagini ikki kichik bo‘lakka ajratishni taklif 
qilgan: davomiyligi 15 s.dan 40 s.gacha va 40 s.dan 2 daq.gacha. O‘rtacha quvvat 
bo‘lagi ham ba’zida ikki qismga ajratiladi – uglevod nafas olish va yog‘ nafas olish 
bo‘laklari. Ikkinchidan, turli yoshdagi, jinsdagi va tayyorgarlikdagi odamlarda 
ishning vaqt chegaralari har bir bo‘lakda ma’lum farqqa ega. Turli quvvat 
bo‘laklariga (100 mga va 10000 mga yugurish) tegishli bo‘lgan davriy mashqlarda 
charchashning fiziologik mexanizmlari keskin farqlanishi aniqlangan. Shu bilan 
birgalikda, agar mashqlar bir bo‘lakka tegishli bo‘lsa (masalan, 100 va 200 mga 
yugurish), charchash va tabiiyki, chidamlilik mexanizmlari ko‘p jihatdan bir xil 
bo‘ladi. Uning rivojlanish darajasiga boshqa omillar ham ta’sir 130 ko‘rsatadi. 
Inson organlari va organizmi tizimlaridagi farqlar tezlik chidamliligini 
rivojlantirish usuliyatini belgilaydi. Chidamlilik faqatgina charchash alomatlari 
borligida namoyon bo‘ladi. Tezlik chidamliligi qanchalik yaxshi rivojlangan 
bo‘lsa, turli masofalarga harakatlanishlarda charchash alomatlari shunchalik kech 
namoyon bo‘ladi va tezlik ham shunga mos ravishda saqlanib turadi. Har bir 
quvvat bo‘lagida tezlik chidamliligini takomillashtirishning asosiy yo‘li – 
mashqlarda turli yosh guruhlari uchun xos bo‘lgan ish hajmidan bir oz ko‘proq ish 
bajarish, ya’ni ma’lum bo‘laklarda bellashuvlardagidan yuqori tezlikda 
xaraktlanishdir. Mushaklar faoliyatining energiya ta’daqoti tavsifidan kelib chiqib, 
harakat tezliklari uch guruhga bo‘linadi, ular har bo‘lakda chidamlilikni 
rivojlantirishni me’yorlashda muhim ahamiyatga ega. ♦ subkritik tezlik, bunda 
energiya sarfi kichik va kislorodga ehtiyoj aerob imkoniyatlardan kam (ya’ni 
iste’mol qilinayotgan kislorod barcha ehtiyojlarni qoplaydi) – aerob 
funksiyalarning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. ♦ kritik tezlik, kislorodga ehtiyoj 
aerob imkoniyatlarga teng va mashqlar kislorodning maksimal ko‘rsatkichlari 
sharoitida bajariladi aerob-anaerob funksiyalarni rivojlantiradi. ♦ yuqori kritik 
tezlik, kislorod ehtiyoji insonning aerob imkoniyatlaridan yuqori va mashqlarni 
bajarish kislorod etishmovchiligi sharoitida bajariladi, anaerob imkoniyatlarni 
takomillashtirishga ko‘maklashadi. Subkritik, kritik va yuqori kritik tezliklarning 
mutloq ko‘rsatkichlari ko‘p jihatdan davriy mashqlarning turi, 
shug‘ullanuvchilarning yoshiga, jinsiga va tayyorgarlik darajasiga bog‘liq. Misol 
uchun kuchli erkak sportchilarning tezligi – suzishda 1,6 m/s, yugurishda 5,92 m/s, 
konkida yugurishda 11,2 m/s, velosipedda 13,5 m/s ni tashkil qiladi. Maksimal va 
submaksimal quvvat bo‘laklarida tezlik chidamliligini rivojlantirish uchun 
mashqlar yuqori kritik tezlikda bajariladi. Katta quvvat bo‘lagida yuqori kritik va 
kritik tezliklarda, o‘rta quvvat bo‘lagida asosan subkritik va kritik tezliklarda 
bajariladi. Maksimal quvvat bilan ish bajarilganda tezlik chidamliligi chegaraviy 
davomiyligi 9-20 s bo‘lgan mashqlar uchun tavsifli. Masalan, 30-60 m ga kichik 

---

yoshdagi, 100 m ga katta yoshdagi maktab o‘quv- 131 chilari uchun 100-200 m 
masofaga yugurish – malakali sportchilar uchun. Maksimal quvvat bo‘lagida tezlik 
chidamliligini rivojlantirishning asosiy vositasi kesimlarni bellashuvlardagiday 
maksimal yoki unga yaqin tezlikda bosib o‘tishdir. Bu yerda insonning rekord 
tezligi emas, balki uning shaxsiy imkoniyatlari nazarda tutilmoqda. Maksimal 
quvvat bo‘lagida tezlik chidamliligini rivojlantirish jarayonida charchashning 
ortishi bilan bog‘liq bo‘lgan tezlikning o‘zgarish dinamikasini e’tiborga olish 
lozim. Agar inson harakatning boshidayoq charchoqni sezsa va tezlik tez pasaysa 
(masalan 20 mga yugurishda natija yuqori, 50 mda esa nisbatan past), demak, 
boshlang‘ich bosqichda (startda) chidamlilik yetarli emas. Agar charchoq keyinroq 
yuz bersa, tezlik masofaning o‘rtasidan yoki oxiriga kelib pasaya boshlasa, 
masofaviy tezlik chidamliligini yetarli emasligi to‘g‘risida so‘z ketadi. Bunday 
hollarda chidamlilikni rivojlantirish usuliyati bir hil bo‘lmaydi. Ishning 
boshlanishida o‘z imkoniyatlarini to‘la namoyon qilish va tezlik sur’atini 
pasaytirmaslik uchun hajmi maksimaldan 95-100% bo‘lgan mashqlar 3-8 s 
davomiylikda takroriy bajariladi. Hordiq uchun tanaffus 2-3 daq. Bir seriyada 
takrorlashlar soni 3-5 marta. Mashqlar organizmga chuqurroq ta’sir qilishi uchun 
2-4 seriya bajariladi. Seriyalar oralig‘ida 4-6 daq. tanaffus. Bunday ish tartibi qisqa 
masofalarga o‘quv mashg‘ulotlari uchun tavsifli. Mashg‘ulotlarda takroriy usul 
bilan bir qatorda intervalli sprint qo‘llaniladi. Unda mashqlar maksimaldan 95-
100% tezlik bilan, 10 s tezlanish va 10-15 sekundlik tanaffuslar bilan bajariladi. 
Tanaffuslar hajmi katta bo‘lmagan 3-5 seriyali ish bilan to‘ldiriladi, har bir 
seriyada mashqlar 3-5 marta takrorlanadi. Seriyalar orasida 8-10 daq. tanaffus. 
Masofani yuqori sur’atlarda, tezlikni pasaytirmay (yoki bir oz pasaytirgan holda) 
bosib o‘tish uchun uzoq vaqt mobaynida nisbiy yuqori tezlikni qo‘llab turish 
qobiliyatini takomillashtirish zarur. To‘g‘ri, bellashuv masofasini ortiqcha oshirish 
mumkin emas, chunki bu ish hajmini asosiy masofa talablariga javob bermaydigan 
darajaga pasayishi bilan bog‘liq. Mashg‘ulotlarda asosan maksimaldan 90-95% 
hajmdagi va 10-20 s davomiylikdagi mashqlarni bajarish nazarda tutilgan. Har bir 
seriyada takrorlashlar soni 3-4 marta. Sport ryazryadiga ega bo‘lma- 132 ganlar 
uchun seriyalar miqdori 2-3 ta, yaxshi tayyorlangan odamlar uchun 4-6 ta. 
Submaksimal quvvatda ishlaganda tezlik chidamliligi turli yoshdagi va 
tayyorgarlikli odamlarda maksimal davomiyligi 50 s. va 4-5 daq.dan ortiq 
bo‘lmagan mashqlarda namoyon bo‘ladi. Masalan, 10 yoshli bolalar uchun 9 dan 
90 s.gacha davomiylikda yugurishda, 50-400 m.ga mos keladi, 13 yoshli bolalar 15 
s.dan 4 daq.30 s.gacha, 90-1600 m. masofaga; kattalarda yuqori malakali 
sportchilar uchun yugurish davomiyligi 20 sdan 2 daq 16 s. oralig‘ida bo‘ladi. Ular 
bu vaqtda 200 dan 100 mgacha masofani bosib o‘tadilar. Submaksimal quvvatda 
ishlaganda, tezlik chidamliligini rivojlantirishning asosiy vositasi turli masofadagi 
mashg‘ulot kesmalarini bellashuvdagi tezlikdan yuqori sur’atda bosib o‘tish 
hisoblanadi. Submaksimal quvvat bo‘lagiga tegishli ko‘p masofalar uchun 
chidamlilikning o‘sish kattaligi qo‘llanilayotgan harakat tezligi oralig‘iga bog‘liq 
bo‘lib, bellashuv tezligidan tahminan ±10-15% oralig‘idagi chegaraviy 
o‘zgarishlarga ega. Barcha hollarda yaqqol charchash alomatlari paydo 
bo‘lgungacha ishlash chidamlilikni oshirishning asosiy shakli hisoblanadi. 

---

Submaksimal quvvatning turli bo‘laklaridagi davriy mashqlarni bajarishda tezlik 
chidamliligini rivojlantirish ma’lum farqlarga ega. Submaksimal quvvatda 40-45 s. 
chegaraviy davomiylikda ishlaganda, mashqlar kislorod yetishmovchiligiga 
qaramasdan juda katta hajmda bajariladi. Mushak faoliyatining energiya ta’daqoti 
bu holda anaerob glikolit quvvat hisobiga amalga oshiriladi. Tezlik chidamliligi 
bunday ishlaganda masofaning qisqartirilgan kesmalarini yuqori tezlikda bosib 
o‘tish yo‘li bilan rivojlantiriladi. Masalan, 400 mga yuguruvchi uchun 200 mdan 3-
5 marta. So‘ng kesmalar uzunligi ortib boradi. Ular bellashuv masofasiga yaqin, 
teng va hatto bir oz ko‘p bo‘lishi mumkin. Masalan, 400 mga yuguruvchi uchun 
350-400 m masofani takror (2-4 marta) katta tezlikda bosib o‘tish. 45 s-4,5 daq. 
oralig‘ida bosib o‘tiladigan masofalarda tezlik chidamliligini rivojlantirishda 
energota’daqot anaerob glikolitik hajmga (anaerob emiriladigan glikogenlarning 
umumiy miqdori) bog‘liq bo‘ladi. Mashqlarni bajarishning asosiy usuli – takroriy, 
bir takrorlash davomiyligi 1 dan 5 daq.gacha. harakat tezligi 80-85%. Bir seri- 133 
yada takrorlashlar soni 4-6 marta. Takrorlashlar orasida tanaffus 4-8 daq, seriyalar 
orasida 10-15 daq. mashqlar chuqurroq ta’sir qilishi uchun 2-4 seriya bajariladi.
Kuch mashqlarini bajarish vaqtida mushaklar uch xil tartibda ishlashi mumkin: 

Kuch mashqlarini bajarish vaqtida mushaklar uch xil tartibda ishlashi 
mumkin:

1. O`z uzunliklarini o`zgartirmay (statik, izometrik tartib).

2. O`z uzunliklarini kamaytirib (qarshiliklarni yenguvchi, miometrik tartib).

3. Uzayib (yon beruvchi, pliometrik tartib).

Masalan, oyoqlar to`g`ri ko`tarilgan vaqtdan to to`g`ri burchak hosil 
bo`lgunicha mushaklar faoliyatining uchala tartibi uchrashadi. Oyoqlar 
ko`tarilganda – mushak ishi uzunligining kamayishi, oyoqlarni 90 gradus 
burchak ostida ushlab turishda – statik ish; dastlabki holatga qaytib 
oyoqlarni tushirishda – mushaklarning uzayishi.

Qarshiliklarni yenguvchi va ularga yon beruvchi tartiblarning birlashuvi 
“dinamik tartib” deyiladi.

O`quvchilar jismoniy tarbiyasida umumiy va maxsus kuch tayyorgarligi 
amalga oshiriladi.

Umumiy kuch tayyorgarligi insonning mehnat faoliyatiga tayyorligi va 
jismoniy rivojlanishi uchun ahamiyatga ega bo`lgan barcha asosiy mushak 
guruhlarining uyg`un rivojlanishiga qaratilgan.

---


Maxsus kuch tayyorgarligining maqsadi faoliyatning tanlangan turiga 
tatbiqan musobaqalashuvchi harakat texnikasi bilan muvofiq mushak 
guruhlari kuchining qo`shilib yuzaga chiqishi – jismoniy sifatlarning 
rivojlanishidir.
Kuch va tezlik aloqadorligi. 

Agar qo`ldan uchib chiqish tezligini ham, bunda namoyon bo`lgan mexanik 
kuchni ham har xil qilib, turli og`irlikdagi yadrolar itqitilsa, u holda kuch va 
tezlik o`zaro teskari nisbatda bo`ladi: tezlik qanchalik yuqori bo`lsa, 
namoyon bo`lgan kuch shunchalik kam bo`ladi va aksincha.

Tezlik-kuch (dinamik kuch) qobiliyatlari – tezkor harakatlarda.

Tezlik-kuch qobiliyatlari qarshilikni yenguvchi va yon beruvchi 
(amortizasion) kuch turlariga bo`linadi.

Portlovchi kuch – qisqa vaqt ichida katta miqdordagi kuchni namoyon qilish 
qobiliyati muhim turlardan hisoblanadi. Masalan, sport ustalari va sport 
bilan endigina shug`ullana boshlaganlarning turgan joyidan balandlikka 
sakrashdagi depsinishlarini taqqoslasak, sport ustalari qisqa vaqt ichida katta 
miqdordagi kuchni namoyon etishlariga ishonch hosil qilamiz.

Mushak kuchi va sportchining vazni. Turli vazndagi kishilarning kuchini 
taqqoslash uchun nisbiy kuch deb ataladigan tushunchadan 
foydalaniladi. Nisbiy kuch deganda kishi vaznining bir kilogrammiga to`g`ri 
keladigan kuch miqdori tushuniladi. Kishi biror-bir harakatda o`z 
og`irligidan qat’i nazar namoyon qilgan kuchni ba’zan mutlaq kuch deb 
ataydilar. Mutlaq kuch, masalan, dinamometr ko`rsatkichlari, ko`tarilgan 
shtanganing chegara darajasidagi og`irligi va boshqalar bilan tavsiflanishi 
mumkin.

Mashqlanganlik darajasi taxminan bir xil, lekin vazni har xil kishilarning 
vazni og`irlashib borishi bilan mutlaq kuchi ortadi, nisbiy kuchi esa 
kamayadi. Nisbiy kuch kamayishining sababi shundaki, sportchining vazni 
gavdasining hajmiga, ya’ni uning chiziqli o`lchamlari kubiga to`g`ri 
nisbatda bo`ladi; kuch esa fiziologik ko`ndalang kesim, ya’ni chiziqli 
o`lchamlar kvadratiga to`g`ri nisbatdadir. Gavda o`lchamlari oshib borishi 
bilan kishining vazni uning mushak kuchiga qaraganda tezroq ortib boradi.