C o ğ r a fi m ö V q e y I
Yüklə 128,13 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ərazisi
- Tәbii qazıntılar
- İqtisadi xarakteristikası
- Telefon kodu
- Aslanbәyli kәndindәki mәscid
- Avey dağındakı alban mәbәdi
- Dördkünc qala - Y.Əskipara
- Göy türbə (Hacı Mahmud əfəndinin ocağı)
- Kazım körpüsü - Y.Əskipara
- Qatır körpüsü - Yuxarı Əskipara
- Türbәlәr
- Tarix Diyarşünaslıq Muzeyi 30 Qazağın tarixi, mәdәni vә
- Nəşriyyatın direktoru
| C o ğ r a fi m ö v q e y i - Q a z a x r a y o n u A z ә r b a y c a n ı n ş i m a l - q ә r b i n d ә y e r l ә ş i r. Gürcüstan Respublikası ilә 9 km, Ermәnistan R e s p u b l i k a s ı i l ә i s ә 1 6 8 k m m ә s a f ә d ә hәmsәrhәddir.
3 4 k ә n d / q ә s ә b ә : X a n l ı q l a r, A ğ k ö y n ә k , Qarapapaq, Daş Salahlı, Çaylı, Kommuna, Ürkmәzli, Aşağı Salahlı, Orta Salahlı, Yuxarı Salahlı, Dәmirçilәr, Alpout, Hüseynbәyli, Canallı, Kosalar, Qazaxbәyli, Aslanbәyli, Qaymaqlı, Kәmәrli, Birinci Şıxlı, İkinci Şıxlı, Aşağı Əskipara, Yuxan Əskipara, Xeyrımlı, Bağanıs Ayrım, Qızılhacılı, Barxudarlı, Sofulu, Quşçu Ayrım, Mәzәmli, Fәrәhli, Cәfәrli, Bala Cәfәrli, Abbasbәyli, Omarağalı. Hal-hazırda Aşağı Əskipara, Yuxan Əskipara, Xeyrımlı, Bağanıs Ayrım, Qızıl Hacılı, Barxudarlı, Sofulu, Quşçu Ayrım kәndlәri ermәni işğalı altındadır.
ildә alıb. Əhalisi - 21 700 (2003). Bakı-Tbilisi vә Ağstafa-Yerevan avtomobil magistralların qovşağında, Ağstafa çayının hәr iki sahilindә yerlәşir. Bakıdan 464 km aralıdır. Tәbiәt - Sәthi әsasәn düzәnlikdir. Cәnub hissәsi alçaq dağlıqdır (dәniz sәviyyәsindәn 300-800 metr yüksәklikdә yerlәşir). Şimalda Qarayazı çöllüyü yerlәşir. Rayonun mәrkәzi hissәsindәn Kür çayı keçir, İncәsu, Coğaz vә Ağstafa çayları axır. Tәbii qazıntılar - Rayonda mәrmәr, tikinti daşı, әhәng daşı, sement istehsalı üçün xammal, gil, qum-xır vә qurğuşun ehtiyatları mövcuddur. İqlimi - mülayim qış vә isti yay. Orta о aylıq temperatur yanvarda 0-5 С, iyunda о 18-25 С. Qış quraq keçir. İllik yağıntı 350- 700 mm-dir.
iqtisadiyyatının әsasını kәnd tәsәrrüfatı vә heyvandarlıq tәşkil edir. Əhali әsasәn t a x ı l ç ı l ı q , ü z ü m ç ü l ü k v ә b o s t a n - tәrәvәzçiliyi ilә mәşğul olur. Konserv zavodu, gil-mәdәn kombinatı, asfalt zavodu, әt kombinatı vә şәrab emalı zavodları rayon sәnayesinin әsasını tәşkil edir.
1
2 "Qazax" toponimi haqqında Elmi tədqiqatlarda "qazax" sözünün yaranması və onun mənası haqqında müxtəlif fərziyyələr irəli sürülür. Etnonim Çindən Qara dənizədək olan geniş ərazilərdə təsadüf olunur, və çin, ərəb, fars, yunan, rus, və digər mənbələrdə qeyd olunur. Bu dillərin qaydalarına görə, "qazax" sözü asa, kasa, xasa, xaysak, kasak, kosek, qasuk, qasak, xasık, kozak, kazak və s. kimi şəklini dəyişmişdir və türk dilli tayfalara qarşı istifadə olunurdu. Belə bir fikir var ki, "Qazax" toponimi X-XII əsrlərdə şimal Qazaxstandan Azərbaycana köçmüş qıbçaq tayfa qrupunun adından əmələ gəlib. Lakin Qazaxların Aranda (Azərbaycan) olan yaşayış məntəqəsinə VII əsrdə baş vermiş hadisələr ilə əlaqədar olaraq artıq IX əsrdə ərəb mənbələrində rast gəlinir. Tarixçi Əl-Kufinin məlumatlarında Kasak adı ilə, İbn-Xordadbexin məlumatlarında isə - Kisal adı ilə qeyd olunmuşdur. Əl - Balazurinin məlumatlarına görə, Kasal ərəb canişini Mərvan ibn Məhəmməd tərəfindən təxminən VIII əsrin 30-cı illərinin ortalarında (732-744) tikilmişdir və xəzərlər və yerli tayfalar ilə mübarizə gedişində hərbi düşərgə vəzifəsini görmüşdü. Təsvirə görə onun yerləşməsi indiki Qazax ilə üst-üstə düşür, müxtəlif yazılış isə (Kasal və Kasak) "k" və "l" ərəb əl yazma hərflərinin oxşarlığı ilə izah olunur. Bu onu təsdiq edir ki, qazaxlar hər halda VII əsrdən əvvəl burada məskunlaşmışlar. 905-959-cı illərdə yaşamış Bizans imperatoru VII Konstantinin "İmperiyanın idarə olunması haqqında" əsəri də maraqlı mənbədir. 42-cı fəsildə, Xəzər və Qara dənizlərin arasındakı ərazilərin təsviri zamanı VII Konstantin yuxarısında Qafqaz dağları yerləşən Kazaxiya ölkəsinin adını çəkir. Bu təsvir Kazaxiyanın Cənubi Qafqazda yerləşdiyi haqqında düşünməyə imkan yaradır. Sonralar Qazax adına səlcuq və osmanlı salnamələrində də təsadüf edilir. "Qazax" sözünün mənasının mənşəyinə gəldikdə isə, burada həqiqilik dərəcəsinə görə müxtəlif fərziyyələr mövcuddur. Onları ümumiləşdirərək, iki daha real fərziyyəni göstərmək olar. 1. Qədim türk dilindən tərcümədə "qazax" sözü "azad", "ayrılmış insanlar", "cəsur, azadlığı sevən insanlar", "qoçaq əsgərlər" kimi tərcümə olunur. Bugünkü günə bu fərziyyə etnoqraflar arasında ən çox yayılmış fərziyyə hesab olunur. Görkəmli tədqiqatçılar olan V.Velyaminov-Zernov, V. Bartold, A.Yudin və başqaları bu cür izahın tərəfdarları olmuşdurlar. 2. "Qazax" adı Xəzər dənizinin ətrafında olan ərazidə məskunlaşmış tayfaların adından irəli gəlir. Saklar, kaspilər, xəzərlər, azlar kimi tayfaların adı zamanla şəklini dəyişmiş və "qazax" sözünə çevrilmişdir. "Qazax", "Kaspiy", "Qafqaz", "Xəzər" sözləri "kas", "qaz", "xəz" kökündən əmələ gəlir. Ehtimal ki, həmçinin “qazax” sözü kaspiy və sak iki qədim tayfanın adlarının birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Dəyişiklik kaspiy - sak, kas - sak, sonra isə qazax sxemi üzrə baş vermişdir. Eləcə də "sak" kökü "qıbçaq" (kıbsak), "kaysak" (Qazaxstanda yaşayan qazaxları ruslar bu cür adlandırmışdır) etnonimlərində də yer alır.
3 Bu abidә Xanlıqlar kәndi yaxınlığında yerlәşir. 1958-1962-ci vә 1966-cı illәrdә burada arxeoloji qazıntılar aparılmış, müxtәlif tarixi dövrlәrә aid çox maraqlı tapıntılar әldә olunmuşdur. Ümumiyyәtlә, Baba-Dәrviş qәdim yaşayış yeri silsilә tәşkil edәn 5 tәpәdәn ibarәtdir. Arxeoloji materiallara әsәsәn bu mәskәn hәlә eramızdan әvvәl III minilliyin başlanğıcında mövcud olmuş, burada mәskunlaşan insanlar çoxsaylı maddi- mәdәniyyәt nümunәlәri yaratmışlar. Hәmin dövrә aid gildәn düzәldilmiş insan, keçi, öküz vә başqa heyvanların fiqurları, tәkәr modellәri xüsusilә maraqlıdır. Baba-Dәrviş әrazisindә aparılan qazıntılar zamanı bir neçә yaşayış tikililәri üzә çıxarılmışdır. Xronoloji baxımından bu tikililәr eramızdan әvvәl XII-VII әsrlәrә aid olaraq Azәrbaycanın Xocalı-Gәdәbәy arxeoloji mәdәniyyәti abidәlәri ilә uyğunluq tәşkil edir. 1966-cı ildә Baba-Dәrvişdә daha bir nadir tapıntı - katakomba tipli qәbir aşkar edilmişdir. Burada cәnazә ilә birlikdә gil qablar, ağac cam, dәmir bıçaq, ağacdan olan toxuculuq dәzgahın hissәsi, sümük mil vә tunc iynәlәr tapılmışdır. Aparılan tәdqiqatlar göstәrir ki, Baba-Dәrviş sakinlәri oturaq hәyat sürmüş vә әsasәn әkinçiliklә mәşğul olmuşdular. Onların tәsәrrüfatlarında maldarlıq da mühüm rol oynamışdır. Xırdabuynuzlu heyvanların maldarlıqda üstünlük tәşkil etdiyini göstәrir. İribuynuzlu heyvanlar isә әkinçilikdә vә nәqliyyatda qoşqu qüvvәsi kimi istifadә olunmuşdur. Toxuculuq, dulusçuluq yerli sakinlәrin әsas mәşğuliyyәtindәn olmuşdur. Baba-Dәrviş yaşayış mәskәnindә әldә edilәn material nәinki Azәrbaycanın vә Cәnubi Qafqazın,habelә ümumiyyәtlә ibtidai tarixinin öyrәnilmәsi üçün әvәzsiz qaynaqdır. Baba-Dərviş 4 D a ş S a l a h l ı k ә n d i n d ә n Xram çayına qәdәr uzanan, Avey dağının cәnub-şәrqindә Yataq yeri adlanan әrazidә yerlәşәn Damcılı mağarasının sahәsi 360 k v. m , u z u n l u ğ u 1 7 m e t r d i r. Aveydağ mağaralar qrupunda әn irisidir. Yarımdairәvi şәkildәdir. Qabaq hissәsi dağılmışdır. Qarşı tәrәfdәn hündürlüyü 4 metrdir. 1957-1958-ci illәrdә burada әsaslı arxeoloji qazıntı işlәri aparılmış, qiymәtli maddi mәdәniyyәt nişanәlәri aşkar edilmişdir. Mağaradan qarışıq tәbәqәdәn 8 mindәn artıq a r x e o l o j i m a t e r i a l , d a ş k ә s i c i a l ә t l ә r, m ü x t ә l i f heyvanlara aid sümüklәr, kül izlәri tapılıb. Tapıntılar içәrisindә tünd qırmızı tәbii boyalara da tәsadüf edilir. D i a m e t r i 2 m e t r ә y a x ı n ocaq yerindәn xeyli әşya vә qırıntılar әldә edilmişdir. D a ş m ә m u l a t ı n ı n h a z ı r l a n m a t e x n i k a s ı , f o r m a s ı v ә müqayisәsinә görә Orta Paleolit dövrü, Ü s t P a l e o l i t d ö v r ü M e z o l i t d ö v r ü v ә Neolit dövrünә aiddir. Bütün bunlar qәdim qazaxlıların yaşayış tәrzi, mәşğuliyyәtlәri vә bir insan toplumu k i m i i n k i ş a f sәviyyәlәri barәdә bilgi verir. DAMCILI MAĞARASI 5 Gamigaya adlanan tәpә Bakı-Tbilisi avtomagistralın sağ tәrәfindә, Birinci Şıxlı kәndinin yanında ucalır. Bir tәrәfi uçurumdur. Tәpәnin z i r v ә s i n d ә n K ü r ç a y ı n a möhtәşәm bir görüntü açılır. G a m i g a y a t ә p ә s i n i n s ә t h i n d ә q ә d i m s a x s ı q a b l a r ı n p a r ç a l a r ı v ә qırıntıları asanlıqla tәsadüf edilir. Bu parçalar göstәrir ki, bu әrazidә çoxsaylı qırmızı, sarı vә qara rәngli, müxtәlif ölçülü vә tәsәrrüfat tәyinatlı gil qablar, küplәr mövcud imiş. Qabların üzәrinә yapma, cızma vә çәkmә üsulu ilә naxışlar vurulmuşdur. Gamigayada sistematik arxeoloji qazıntılar aparılmayıb. Lakin, buradakı saxsı parçaların Qazaxın başqa yerlәrindә tapılan analoji әşyalarla müqayisәsi, Gamigaya qәdim yaşayış mәskәnini erkәn Dәmir dövrünә (e.ә. 8-6 әsrlәr) aid etmәyә imkan verir. Bu әrazinin gәlәcәkdә daha geniş tәdqiqata ehtiyacı var. A ş a ğ ı d a g ö s t ә r i l ә n s a x s ı parçalar 2010 ildә Gәmiqayada aşkar olunub vә ilk dәfә dәrc olunur.
GƏMIQAYA 6 Qazaxbәyli kәndi yaxınlığında bir-birindәn 250-300 m aralı olan iki tәbii tәpәlәr var. Bu tәpәlәr üstündә 1952-ci ildә erkәn Dәmir dövrünә (e.ә. 8-6 әsrlәr) aid olan yaşayış yeri vә qәbiristanlıq aşkar olunmuşdur. Tәpәlәrin birindә yerlәşәn böyük qәbiristanlıqda qәbirlәr dördkünc şәkildә qazılmışdır. Ölülәr, başları müxtәlif istiqamәtlәrә olmaqla, sağ vә ya sol böyrü üstә dәfn edilmişdir. Skeletlәrin bәzilәrinin altından iri diametrli gil xeyrәlәr (qablar) tapılmışdır. Qәbirlәrdәn qara vә boz rәngli gil qablar, k ә s m ә x ә t l ә r l ә b ә z ә d i l m i ş v ә c i l a l a n m ı ş g i l bardaqlar, çölmәklәr, q a b l a r , c a m l a r , parçlar, tunc balta, t u n c k ә m ә r , n i z ә ucluğu, dәmir dәstәli t u n c q ı l ı n c , d ә m i r xәncәrlәr vә s. aşkar edilmişdir. İ k i n c i t ә p ә d ә әldә edilәn yerüstü arxeoloji materiallar q ә b i r i s t a n d a k ı tapıntılarla eynidir.
7 Sarıtәpә qәdim yaşayış mәskәni Qazax şәhәrinin q ә r b q u r t a r a c a ğ ı n d a yerlәşәn kәrpic zavodunun hәyәtindә qәrarlaşıb. Abidә 100 metr diametrindә vә 10 metr hündürlüyündә olan bir tәpәdәn ibarәtdir. 1956-1958 illәrdә abidәdә Azәrbaycan E l m l ә r A k a d e m i y a s ı n ı n a r x e o l o j i e k s p e d i s i y a s ı qazıntılar aparıb. Sarıtәpә yaşayış yeri tunc dövrünün s o n u , d ә m i r d ö v r ü n ü n әvvәllәrindә meydana gәlmiş vә e.ә. I minilliyin sonunu rübünәdәk burada yaşayış davam etmişdir. Tәdqiqatçılar müәyyәn etmişlәr ki, e.ә. VII әsrdә Sarıtәpәdә yanğın baş vermişdir. Burada yanğından әmәlә gәlmiş tәbәqәnin qalınlığı 0,7 metrә qәdәrdir. Hәmin tәbәqәdәn aşkar edilmiş binaların inşasında çay daşından, saman qarışıq palçıqdan vә ağacdan istifadә edilmişdir. Binaların tavanı vә divarları saman qatışıq gillә suvanmışdır. Tavanı saxlamaq üçün divar b o y u y e r ә b a s d ı r ı l m ı ş dirәklәrin oyuqları aydın ş ә k i l d ә s e ç i l i r . T ә d q i q a t ç ı l a r ı n fi k r i n c ә b i n a l a r ı n ü s t ü k ü l ә ş l ә ö r t ü l m ü ş d ü r . A r x e o l o j i qazıntılar zamanı Sarıtәpәdә x e y l i t ә s ә r r ü f a t v ә d i n i xarakterli binalar aşkara çıxarılmışdır. Öyrәnilmişdir ki, bu abidәlәri öz xarakteri
baxımından hansısa bir ailә vә ya kiçik bir kollektivә deyil, bütün ictimaiyyәtә mәxsus olmuşdur. Alimlәrin әksәriyyәti Sarıtәpәni böyük tayfa ittifaqlarından birinin mәrkәzi hesab edirlәr. Burada tapılan iki sütun altlıqları bütün Qafqaz üçün unikal sayıla bilәr. Onlar bir çox әlamәtlәrinә görә qәdim İranın Suza vә Persepolis şәhәrlәrindәki memarlıq abidәlәrinә oxşardır. Belәliklә Yaxın Şәrq analoqlarına uyğun olaraq Sarıtәpәdәn üzә çıxarılan sütun altlıqları e.ә. V-IV yüzilliklәrә aid etmәk olar. Sarıtәpәnin bina qalıqlarından birinin yaxınlığından yerә basdırılmış 14 küp aşkar edilmişdir. Küplәr iri hәcmli, qabarıq gövdәli, geniş ağızlı olub, qulaqcıqlarla bәzәklidir. Sarıtәpәnin gil qabları narın gildәn, yapma üsulu ilә vә ya dulus çarxında hazırlanmış çoxlu qara rәngli gil qablardan ibarәtdir. Qablar çox incә şәkildә cilalanmış vә üzәri cızma vә ya yapma üsulu ilә naxışlanmışdır. Qabların qulpu әsasәn zoomorf formada hazırlanmışdır. Sarıtәpәdәn hәmçinin xeyli miqdarda dördkünc vә dairәvi formalı möhürlәr dә tapılmışdır. Möhürlәrin işlәk üzündә sadә vә mürәkkәb motivdә günәş simvolu olan çәrxi-fәlәk (svastika) nişanları tәsvir olunmuşdur. Qazıntılar zamanı mәişәtdә işlәdilәn daş vә sümük alәtlәrә dә tәsadüf edilmişdir. Burada gildәn hazırlanmış heyvan başlarının fiqurları tapılmışdır. Azәrbaycanın digәr hәmdövr abidәlәrindә olduğu kimi Sarıtәpәdә dә metal әşyalar az tapılmışdır. Buradan tuncdan hazırlanmış Cәnubi Qafqaz tipli ox ucluqları, at fiquru formasında asma vә digәr әşyalar әldә edilmişdir. 8
9 Qazaxın Çaylı kәndindә son tunc, ilk dәmir dövrünә aid olan qәdim yaşayış mәskәni aşkar edilmişdir. 2009-ci ildә Sarvantәpә adlanan әrazidә 1,5 hektarlıq tәdqiqat sahәsinin 125 kv. metrindә AMEA Arxeologiya vә Etnoqrafiya İnstitutunun e l m i i ş ç i s i Ş a m i l N ә c ә f o v t ә r ә fi n d ә n q a z ı n t ı l a r a p a r ı l m ı ş d ı r . A r x e o l o j i qazıntılar zamanı çıxarılan son t u n c , i l k d ә m i r d ö v r ü n ә xarakterik çiy kәrpicdәn vә çay daşlarından inşa edilәn tikili qalıqları, tәsәrrüfat küplәri, quyular, müxtәlif saxsı qablar, bәzәk әşyaları, möhürlәr, daş a l ә t l ә r e r a m ı z d a n ә v v ә l I I minilliyin sonu I minilliyә aid edilir. Arxeoloqlar tapıntıların aşkar edildiyi әrazidә maldarlıq vә әkinçiliyin geniş yayıldığını bildirir. Tapılan әşyalar belә demәyә әsas verir ki, burada hәyat tәrzi yüksәk sәviyyәdә inkişaf edib. Arxeoloji ekspedisiyanın rәhbәri Şamil Nәcәfov dediyinә görә, Gәncә-Qazax zonası son tunc ilk dәmir dövrünә aid abidәlәrlә zәngindir. E.ә II minilliyin sonu, I minilliyin әvvәlinә aid bu zona üçün xas olan Xocalı-Gәdәbәy qәbir abidәlәri yaşayış yerlәrinә nisbәtәn daha çox öyrәnilib. Qәbir abidәlәri hәmin dövrün insanlarının dini dünya görüşlәri, sәnәtkarlığı haqqında xeyli zәngin mәlumatlar verir. Amma yaşayış yerlәrinin qazıntısı zәif aparılıb. Sarvantәpәdә aparılan qazıntı i ş l ә r i v ә g ә l ә c ә k d ә b u z o n a d a a p a r ı l a c a q q a z ı n t ı l a r d a h a d o l ğ u n m ә l u m a t l a r ı n ü z ә ç ı x m a s ı n a i m k a n yaradacaq. Sarvantәpә әrazisindәn g ö t ü r ü l ә n m a d d i mәdәniyyәt nümunәlәrinin bәzilәri Qazax rayon Tarix- Diyarşünaslıq Muzeyinә, b ә z i l ә r i n i n ü z ә r i n d ә t ә d q i q a t i ş l ә r i a p a r m a q ü ç ü n a r x e o l o j i f o n d a göndәrilmişdir.
Bu yerә Yeddi daş da deyirlәr. Yeddi qardaş arxeoloji abidәsi Dәmirçilәr kәndinin cәnub-qәrbindә, Qapaqlı dәrә mәhәllәsinin qurtaracağındadır. Bir-birinә sığınmış daşlardır. Deyilәnә görә, vaxtilә yeddi bütöv daş olub. İkisi sonralar parçalanıb. İnsanlar buraya ziyarәtә gәlәr, şam yandırıb daşların üstünә qoyar vә niyyәt edәrlәr. Qurban kәsәnlәr dә olur. Tәdqiqatlara görә bu arxeoloji abidәnin tarixi erkәn Dәmir dövrünә tәsadüf olunur. Bura ilә bağlı maraqlı әfsanә var. Çox qәdim zamanlarda buraya düşmәnlәr hücum etmәyә hazırlaşır. Xәbәr tutan camaat gecә-gündüz kәndin yuxarı başında yeddi-yeddi keşik çәkmәyә başlayırlar. Növbә kәnddә yaşayan yeddi qardaşa çatır. Onlar növbәdә ikәn düşmәnlәrin mühasirәsinә düşürlәr. Allaha dua edirlәr ki, düşmәnin әlinә keçmәsinlәr. Bu duadan sonra göydәn ildırım çaxır, yağış yağır. Sәs-küyә camaat oyanır, kәndi müdafiә edir, qardaşlar isә daşa dönür. O vaxtdan bu yer pir olub. 10
11 Alban mәbәdi Yuxarı әskipara k ә n d i n d ә , C o ğ a z ç a y ı n ı n s o l s a h i l i n d ә y e r l ә ş i r. Q a p ı l a r ı n ı n başında alban xaçı var; sütunlarında nәbati vә balıq şәkillәrdәn bәzәk e l e m e n t l ә r i g ö r ü n ü r . S u r i y a üslubunda V-VIII әsrlәrdә inşa edilib. Hәyәtindә yazılı qәbir daşları olub. B u d a ş l a r d a n b i r i n i n ü s t ü n d ә qarqarca yazılıbmış: "Yurdumuzu tәrk etmәdik, qriqorianlara әyilmәdik, qırıldıq...". Hal-hazırda mәbәd ermәni işğalı altındadır.
A s l a n b ә y l i k ә n d i n d ә k i m ә s c i d 1 9 0 9 - c u i l d ә k ә n d c a m a a t ı t ә r ә fi n d ә n inşa edilib. Binanın s a ğ k ü n c ü n d ә y u x a r ı y a d o ğ r u e n s i z l ә ş ә n v ә s o n illәrdә tikilmiş minarә vardır. Mәscidin daxili hissәsi böyük ibadәt zalından ibarәtdir. O ö z n ö v b ә s i n d ә t ә n o r t a d a n s ü t u n a söykәnәn qoşa tağla i k i h i s s ә y ә b ö l ü n m ü ş d ü r . H a c ı M a h m u d әfәndinin xatirәsinә ucaldılan mәscid onun adını daşıyır. Sovet d ö v r ü n d ә b i r ç o x başqa dini mәbәdlәr kimi bu mәscidin dә f ә a l i y y ә t i dayandırılmışdır. Bina k ә n d k l u b u n a çevrilmişdi vә bәrbad h a l a d ü ş m ü ş d ü r . Yalnız Azәrbaycanın müstәqilliyi dövründә k ә n d s a k i n l ә r i n i n h e s a b ı n a m ә s c i d b ә r p a o l u n d u v ә i b a d ә t y e r i k i m i y e n i d ә n f ә a l i y y ә t ә başladı.
12 Aslanbәyli kәndindәki mәscid 13 Avey dağındakı alban mәbәdi Qәdim mәbәd Avey dağının cәnub zirvәsindә yerlәşir, qәrb tәrәfdәn qәdim yolu var. Mәbәdin belә bir yerdә tikilmәsi onun A l b a n m e m a r l ı ğ ı n ı n s ә c i y y ә v i әlamәtlәrindәn biri ilә bağlılığını bildirir. İki nefli (otaqlı) mәbәd yerli Avey daşından inşa edilib. Şimal hissәsinin tavanı tağvari, güney hissәsinin tavanı isә konusvari k ü m b ә z l ә t a m a m l a n ı r. A p a r ı l m ı ş qazıntılardan әldә edilәn materiallara әsasәn mәbәd V-VII әsrlәrdә Qafqaz Albaniyası dövlәtinin dövründә tikilib. Mәbәdin hәyәtindә qәbirlәr aşkar edilmişdir. Qәbirlәrin sinә daşları albanlara xas olan üslubda naxışlanmışdır. Daşlarının birinin üstündә emblem kimi albanlara mәxsus lotos gülü vә onun yuxarı künclәrindә günәş simvolu olaraq içәrisi 8 hissәyә ayrılmış rozetka qazılmışdır.
Qala Qazax şəhərindən 5 km aralı, Xanlıqlar kəndinin qərbindəki Dədəban dağının döşündə yerləşir. İrəvandan Qazağa səmtlənən qədim karvan yolun qırağındadır. Xalq arasında qalaya Koroğlu qalası da deyilir. Adını müxtəlif cür desələr, ayrı-ayrı mənalandırsalar da, Dədəban - dədə evi kimi izahı daha inandırıcıdır. Başqa fərziyyəyə görə "Didi" fars sözü olub və mənası "göz" deməkdir, "van" isə məskən, məntəqə mənasındadır. Gözətçi məntəqəsi mənasını verir. Planda qala dairə şəkilindədir. İri qaya parçalarından örülmüş qalanın hündürlüyü 8,3 metr, diametri isə 5,9 metrdir. Divarların eni aşağıda 1 metr, yuxarıda - 0,5 metrdir. Qalanın iç hissəsi boşdur. Lakin divarların bəzi yerlərində mərtəbələrin örtüyünü təşkil etmiş taxtalar üçün oyuqlar qalmışdır. Güman edilir ki, qala təxminən VI-VII əsrlərdə inşa olunub. XX əsrin ortalarınadək bura ziyarətgah olub. Dəlican yolu tərəfə istiqamətlənən müşahidə dəlikləri tikintinin məhz müşahidə, gözətçi qalası olduğunu sübut edir. Analoji müşahidə qalaları Coqaz çayın sahilində və Cəfərli kəndin yaxınlığında da var. 14
15 Yuxarı Əskiparada nisbətən salamat qalan abidələrdən biri Dördkünclü qaladır. Adına Qüllə də deyirlər, Koroğlu qalası da. Coğas çayının sahilində ucaldılmış bu çoxmərtəbəli qala gözətçixana olub. Düşünülüb qoyulmuş pəncərələr, müşahidə dəlikləri, xəbərdaredici tonqal yerləri bunu bir daha təsdiq edir. Planda qala kvadrat şəklindədir. Onun hər bir tərəfinin uzunluğu 8 m təşkil edir. Qala çaydaşından ç o x s ə l i q ə i l ə h ö r ü l ü b . B i ş m i ş q ı r m ı z ı kərpicdən kəmər-naxışları var. Mərtəbə arası bağları ağacdan imiş. Həyatində köməkçi binalar olub. Memarlıq və mühəndislik baxımından tikili bölgəyə məxsus inşaat üslubunda ucalmışdır. Buna oxşar, eyni üslubda tikilmiş gözətçi bürcü Ağstafa r a y o n u n u n ə r a z i s i n d ə , A z ə r b a y c a n ı n Gürcüstan ilə dövlət sərhədində yerləşir. Bu qala Azərbaycanın orta əsr müdafiə tikililərinin nadir və önəmli örnəyidir. Hal-hazırda abidə ermənilərin işğal etdikləri ərazidə yerləşir.
Bu müdafiə istehkamı Qazax bölgəsinin simvolu sayılan Göyəzən dağın ətəyində yerləşir. İstehkam dağın sıldırım hissəsinə söykənərək yerli daşdan hörülmüş enli divarlara malikdir. Qala divarında yeddi bürc vardır, ona görə də ona yeddibürclü qala da deyirlər. Divarlı və bəzi bürcləri yaxşı qalmışdır. Giriş hissəsi iki bürcün arasında cənub hissədə yerləşmişdir. Qalanın içində müxtəlif təyinatlı tikili qalıqları və su toplamaq üçün qurğular mövcuddur. Qalanın VIII əsrin ortalarında ərəblər, XIII əsrdə isə monqollar tərəfindən tar- mar edildiyi söylənir. Ətrafda qazıntı işləri aparılmışdır. 16
17 Türbə Aslanbəyli kəndinin qədim qəbiristanlığında, İncə çayı boyunca uzanan el yolunun solundadır. Gəncə-Qazax, Borcalı ellərində, Dağıstanda, Türkiyədə tanınan bir ziyarətgahdır. Geniş və möhkəm hasarın içərisində yerləşən dördkünc türbə 1893-cü ildə ucaldılıb. Tikilinin bəzi elementləri göy rənglə boyandığından xalq arasında ona bəzən Göy türbə də deyirlər. Türbədə öz savadı və xeyirxahlığı ilə bütün bölgənin rəğbətini qazanan Hacı Mahmud əfəndi Qaraninin (1835-1896) və onun məsləkdaşı Seyid Yasinin məzarları yerləşir. Yaxın dostu və məsləkdaşı olan Seyid Yasinin 1892 ildə vəfatından sonra Hacı Mahmud əfəndi onun məzarı üstündə türbə ucaldır. Üç il sonra özü də vəsiyyəti ilə orada dəfn edilir. Deyilənə görə türbənin
18 layihəsini Hacı Mahmud əfəndi Türkiyədən gətiribmiş. Tikintini İncə dərəsinin və Borçalının ən məşhur ustaları yetiribmiş. İnşaya rəhbərliyi Hacının kürəkəni Daşsalahlı Mustafa bəy Miralayev edibmiş. Türbə müqəddəs sayılır və, hətta sovet hakimiyyəti dövründə qoyulan qadağalara baxmayaraq, indiyə qədər bütün illər uzaq və yaxın ellərdən gələn adamlar tərəfindən ziyarət olunur.
19 Bu körpü Çaylı kәndindә yerlәşir. Ona Haqverdi Ağa k ö r p ü s ü d ә d e y i l i r. K ö r p ü b i r t a ğ l ı o l a r a q q a y a daşlarından inşa olunmuşdur. Aşırımın ümumi görkәmi yarımçevrә şәkillidir. Onun keçid hissәsinin üst örtüyü torpaqdandır. Tikilmә tarixi son orta әsrlәrә aiddir. Haqverdi ağa körpüsü İsrafil Ağanın hamamı “Qoşa günbəzli hamam” Qazax şəhərin mərkəzində, məscidin qarşısında yerləşir. Hamamı Qıraq Kəsəmən kəndinin sakini, Qazax diyarında tanınmış sahibkar İsrafil Ağa Kərbəlayev XIX əsrin axırlarında tikdirib, buna görə də hamam onun adı ilə tanılır. Bina memar Müzəffər Hüseynovun layihəsi əsasında qırmızı kərpicdən kirəclə hörülüb. Hamamın ümumi zalı, otaqları, diqqət çəkən hovuzu və çayxanası var. Böyük ölçülü (30m x 20m) hamamın plan quruluşu iki hissəyə bölünür: ənənəvi Azərbaycan və Şərq hamamlarına xas olan dəhliz ilə birləşən iki günbəzli hissə və kabinələrdən ibarət hissə. Hamamın küçəyə çıxan hissəsində kiçik dükanlar yerləşir. Plan quruluşuna görə Şərq və Avropa tələblərini özündə cəmləşdirən bu tikili tipinə Azərbaycanın digər bölgələrində rast gəlinmir. 20
21 Bu körpü Əskipara çayının qolu üzәrindәn Yuxarı Əskipara kәndi yaxınlığında qurulmuşdur. Onun uzunluğu 3,4 m, mәrkәzi hissәsinin eni 5,8 m ümumu hündürlüyü isә 5 m tәşkil edir. Körpü bir aşırımlıdır. Aşırımın ümumi görkәmi yarımçevrә şәkillidir. Körpünün özülünü qayadan çapılmış daşlar tәşkil etdiyi halda üst hissәsi kәrpicdәn hörülmüşdür. Onun keçid hissәsinin üst örtüyü torpaqdır. Hal-hazırda abidә ermәnilәrin işğal etdiklәri әrazidә yerlәşir.
Bu mәbәd kompleksi Yuxarı Əskipara kәndindә, Coğaz çayının sağ sahilindә yerlәşir. Bәzi fәrziyyәlәrә әsasәn bura Qafqaz Albaniyası hökmdarlarının iqamәtgahlarından biri olmuşdur. Kompleks tәxminәn 2,5 ha әrazidә yerlәşәrәk ikiqat divarla әhatә olunmuşdur. Divarlar arasında mәsafә tәxminәn 12 m-ә yaxındır. Divarlar yerin relyefi ilә uzlaşdırılaraq strateji baxımdan çox mükәmmәl bir tәrzdә hәll olunmuşdur. Qalanın daxili hissәsindә dini, xidmәti vә tәsәrrüfat tәyinatlı tikililәr ucaldılmışdır. Bunların içindә әn önәmlisi qalanın yuxarı hissәsindә yerlәşәn mәbәddir. Mәbәdin tikintisindә 21 x 21 x 57 sm ölçülü bişmiş kәrpicdәn vә yerli daşdan istifadә olunmuşdur. 1970-ci illәrdә bu kompleksdә tәdqiqat işlәri aparılan zaman artıq mәbәd vә kompleksin bir çox hissәsi itirilmişdir. Alimlәrin qәnaәtinә görә kompleksin ucaldılma tarixi VI-IX әsrlәrә tәsadüf olunur. Hal-hazırda abidә ermәnilәrin işğal etdiklәri әrazidә yerlәşir. 22
23 Bu körpü Əskipara çayının üzərindən atılaraq Yuxarı Əskipara kəndi yaxınlığında tikilmişdir. Körpünün uzunluğu 7,3 m, mərkəzi hissəsinin eni 2,7 m ümumu hündürlüyü isə tağ yerindən su səthinə qədər 5,8 m təşkil edir. Körpü bir tağlı olaraq qaya daşlarından inşa olunmuşdur. Aşırımın ümumi görkəmi yarımçevrə şəkillidir. Onun keçid hissəsinin üst örtüyü torpaqdandır. Hal-hazırda abidə ermənilərin işğal etdikləri ərazidə yerləşir. Qatır körpüsü - Yuxarı Əskipara Qazax bölgəsində bir neçə türbə var. Bu türbələrə I və II Şıxlı, Xanlıqlar və Hüseynbəyli kəndlərindəki köhnə qəbiristanlıqlarında rast gəlmək olur. Memarlıq üslubu və inşaat xüsusiyyətlərinə görə onlar bir-birinə bənzəyirlər. Türbələr, bir qayda olaraq, dörd və ya altı guşəlidirlər. Onların üstü konusvari günbəzlə tamamlanır. İnşaat materialı kimi yerli daşdan istifadə olunmuşdur. Yalnız Xanlıqlar kəndindəki türbələr qırmızı kərpicdən inşa edilmişlər. Ümumi oxşarlığa baxmayaraq türbələr müxtəlif ölçülü və biçimlidirlər. Onların bəzilərinin içində qırmızı tufdan hazırlanmış oyma bəzəkli hündür başdaşları olan qəbirlər vardır. Bu türbələr XVIII-XIX əsrlərdə ucaldılmışdır. Ümumi memarlıq üslubunda işlənmiş bu türbələr Qazax bölgəsində vahid estetik və memarlıq-inşaat qaydalarının mövcudluğundan xəbər verir.
Türbәlәr I Şıxlı I I Şıxlı 25 Xanlıqlar Xanlıqlar Bir vaxtlar Qazax şəhərində məscid çox olub, hər məhəllənin öz ibadət yeri olub. Lakin zamanəmizə yalnız biri gəlib çatıb. Şəhərin mərkəzi hissəsində yerləşən Cümə məscidi 1899-ci ildə Kəsəmən kəndindən olan İsrafil ağa Kərbəlayevin təşəbbüsü ilə memar Müzəffər Hüseynovun layihəsi əsasında inşa edilib. Qırmızı bişmiş kərpicdən ucaldılan məscid 17,2 m x 17,2 m ölçülü kvadrat quruluşlu zaldan ibarətdir. Sivri tağlar ilə yaranan səkkizbucaqlı formanın üzərində daxili diametri 13,4 m olan günbəz inşa edilmişdir. Məscidin ümumi hündürlüyü 15 m, divarların qalınlığı isə 1,9 m- dir. Məscidin giriş hissəsini baştağ bəzəyir. Baş fasadın hər iki tərəfindən qoşa minarələr ucalır. Sovet hakimiyyəti dövründə məscid öz fəaliyyətini dayandırılmışdır və yalnız 1990-cı ildən yenidən ibadət yeri kimi fəaliyyətə başlamışdır. Bu Allah evi özünün əzəməti, yaraşıqlı minarələri, həyətindəki köməkçi binaları ilə diqqəti cəlb edir. Qazax Cümə məscidi 26
27 Azәrbaycanda birinci müәllimlәr seminariyası Qazaxda açılıb. 1918 ildә Firudin bәy Köçәrli Qori seminariyasının Azәrbaycan şöbәsini buraya köçürәndә böyük çәtinliklәrlә qarşılaşır. Bakıda qarışıqlıq olduğundan qatar Ağstafa stansiyasında dayanmalı olur. Bir neçә gün keçir. Qәrara alınır ki, Bakıda vәziyyәt stabillәşәnә qәdәr seminariya Qazaxda fәaliyyәt göstәrsin. Amma harada? Köçәrlinin xanımı Badisәba xanım Vәkilova Qazağa gәlir, el-obasına baş çәkir vә vәziyyәti danışır. Problemdәn xәbәr tutan Kosalar kәndinin sakini Mәşәdi İbrahim qәrara alır ki, öz ikimәrtәbәli qırmızı kәrpicdәn 1910-cu ildә tikilmiş mülkünü tәmәnnasız seminariya versin. Ümumiyyәtlә, Mәşәdi İbrahim öz zәhmәti ilә varlanmış, sәhәrdә bir neçә bina vә karvansara sahibi idi, vә әldә etdiyi pulun çoxunu mәdrәsә vә mәscidlәrә verәr, imkansızlara paylayarmış. Qazax müәllimlәr seminariyası bu binada yerlәşir vә fәaliyyәtә başlayır. Seminariya Azәrbaycan üçün, elәcә dә Gürcüstan vә Ermәnistanda yaşayan soydaşlarımız üçün elm ocağı olur, 1959-cu ilәdәk 3000-ә qәdәr kadr yetişdirir. Seminariyanın binasında mәşhur "Dәli Kür" (1969) filminin bәzi sәhnәlәri çәkilib. İndi seminariya binasında 4 nömrәli orta ümumtәhsil mәktәbi fәaliyyәt göstәrir.
Memarlıq abidәlәrimizin tacı hesab olunan Qırmızı körpü Qazax- Tbilisi yolunda, Xram (Tәpәdöy) çayı üzәrindә qurulub. Hal-hazırda Gürcüstanla Azәrbaycan arasında olan dövlәt sәrhәdi mәhz burdan keçir. Abidә XII әsrdә Atabәy hökmdarı Mәhәmmәd Cahan Pәhlәvan zamanında tikilib. Dörd aşırımlı (aşırımların uzunluğu - 8,2 m, 16,1 m, 8 m, 26,1 m) körpünün ümumi uzunluğu 175 metrdir. Sahildә eni 12,4 m, keçid hissәdә isә 4,3 m. Başdan-başa bişmiş kәrpiclә üzlәşmiş abidә buna görә dә "Qırmızı körpü" adını alıb. Sahil dayaqlarında vaxtilә karvanların gecәlәmәsi üçün geniş otaqlar var (sol sahilindә 168 kv.m, sağ sahilindә 116 kv.m). Belә iri karvansaların olması körpünün karvan yollarında böyük әhәmiyyәt daşıdığını göstәrir. Qırmızı körpü üslub cәhәtdәn qәdim Gәncә, Xudafәrin, Marağa vә Ərdәbil körpülәri ilә eyniyyәt tәşkil edir. XVII әsrdә Şax Abbas tәrәfindәn әsaslı tәmir etdirilib vә bәzәdilib. Xalq arasında bu körpüyә Sınıq körpü dә deyilir. Lakin Qırmızı körpüdәn daha qәdim olan tarixi Sınıq körpü çay axarı ilә 100 metrә aralıda yerlәşirdi. Gümana görә o Qafqaz Albaniyası dövründә (V әsr) inşa edilib. Tikilәndәn uzun illәr sonra körpünün tacı, daş çatmasının biri sınır. O vaxtdan adı Sınıq körpü qalıb. Zaman içәrisindә dağılan körpünün qalıqları indi dә bilinir. Yaxınlıqdakı mәşhur Qırmızı körpü ilә birlikdә ikisinә Qoşa körpü adını veriblәr.
28
29 Q a z a x Ta r i x - D i y a r ş ü n a s l ı q M u z e y i 1 9 8 4 - c ü i l d ə A z ə r b a y c a n Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən Qazax Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi yaradılması haqqında sərəncam verilmişdir və 1986-cı ilin mart ayında, Novruz bayramı ərəfəsində Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyin açılışı olmuşdur. Binanın ümumi sahəsi 579 kv.m-dir. Ekspozisiya sərgi salonunun sahəsi - 409 kv.m-dir. Fondun sahəsi 12 kv.m-dir. Eksponatların sayı 2450-dir. İşçilərin sayı 14 nəfər. Muzeydə olan eksponatlar antik dövrdən tutmuş son dövrədək böyük bir tarixi dövrü əhatə edir. Milli-mənəvi dəyərlərimizi əks etdirən eksponatlar muzeyə gələn ziyarətçiləri heyran edir, rayonun tarixi haqqında geniş məlumat verir.
30 Qazağın tarixi, mәdәni vә arxeoloji abidәlәri 31 32 33 Kagız formatı: 70x100 1/16 Fiziki çap vərəqi 2.1 Çapa imzalanıb 27.09.2014 Ofset çap usulu. Tiraj 300 «Aypara-3» nəşriyyatında səhifələnmiş və çap edilmişdir. Ünvan: Bakı, İçərişəhər, Qəsr döngəsi. məhəllə 25 ev 09 Tel.: (994 12) 492 45 62 E-mail: aypara3@hotmail.com Nəşriyyatın direktoru: Varis Allahverdiyev Mətbəənin direktoru: Zülfüqar Ociyev Dizayner: Aynur Allahverdiyeva Korrektor: Zeynəb Salmanova Document Outline
Yüklə 128,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|