105
104
40.
TORPAQLARIN MÜXTƏLİFLİYİ
Qədim Çin imperatorunun saray
bağında hündür bir yer ləklərə bö-
lünmüş və müxtəlif rəngli torpaq-
larla doldurulmuşdu. Bununla on-
lar imperiyanın zənginliyini və qüd-
rətini nümayiş etdirirdilər.
• Sizcə, Çin imperatoru öz ölkəsini göstərmək üçün niyə torpaqların
müxtəlifliyini
nümayiş etdirirdi?
• Dünyanın torpaqlarını əks etdirəcək belə bir abidə yaratmaq mümkün olsaydı,
onu necə təsəvvür edərdiniz ?
Tərkibindəki maddələrin miqdarına, əmələgəlmə şəraitinə görə müxtəlif
torpaq tipləri ayrılır. Torpaq əmələ gətirən amillərin hər hansı birinin dəyişmə-
si ilə torpağın xüsusiyyətləri də dəyişir. Odur ki, müxtəlif ərazilərin torpaqları
da bir-birindən fərqlənir. Torpaq tipləri Yer kürəsində üfüqi istiqamətdə – ek-
vatordan qütblərə doğru bir-biri ilə əvəz olunur. Torpaqların müxtəlifliyi və on-
ların ərazi üzrə paylanması
torpaq xəritəsində təsvir olunur.
Rütubətli ekvatorial meşələrdə
qırmızı-sarı ferralit və ya
laterit torpaqlar
yayılmışdır. “
Laterit” latınca “kərpic” mənasını verir. Bu da onun tərkibindəki
dəmir, aliminium birləşməsinin təsiri ilə qırmızı rəngin üstünlüyünü göstərir.
Hündür ot örtüyünün üstün olduğu subekvatorial iqlim qurşağında
qırmızı-
qonur torpaqlar geniş yayılmışdır.
Quraq ərazilərdə – səhra və yarımsəhralarda
boz və
boz-qonur torpaq tip-
lərinə rast gəlinir. Bitki örtüyünün zəif olması torpağın tərkibində humusun
miqdarının az olmasına səbəb olmuşdur. Belə torpaqların məhsuldarlığı daha
aşağıdır.
Məhsuldar
qara torpaqlar isə ot bitkilərinin daha yaxşı inkişaf etdiyi
mülayim iqlim qurşağının çöllərində əmələ gəlmişdir. Nisbətən quru çöllərdə
şabalıdı torpaqlar yayılmışdır.
Enliyarpaqlı, yarpağını tökən meşələr üçün səciyyəvi olan
qəhvəyi və
qonur
meşə torpaqlarında humusun miqdarı yüksəkdir. İynəyarpaqlı (tayqa) me-
şələrdə yayılan
podzol (küləçalan) torpaqlarda humusun miqdarı az, məh-
suldarlığı aşağıdır.
Şimalda, soyuq ərazilər üçün humus qatının daha zəif olduğu
tundra-qleyli
torpaqlar səciyyəvidir. Sərt iqlim bu torpaqlarda çürüntü əmələ gəlmə prose-
sini ləngidir.
Torpaq tipləri şaquli istiqamətdə, yəni dağın ətəyindən zirvəsinə doğru da
dəyişir. Bu, hündürlüyə doğru temperatur və yağıntıların dəyişməsi ilə əlaqə-
Yada salın.
Yada salın.
Torpağın rəngi humusun miqdarından asılı olaraq dəyişir.
Yer kürəsində yayılan əsas torpaq tipləri
Fäaliyy t
ä
Fäaliyy t
ä
Müzakirə edək: Torpaq, bitki və iqlim arasında hansı əlaqə vardır?
1
2
3
4
Torpaqlar
Münbitliyi (az/çox)
Üzərindəki bitki örtüyü
Meşə
Səhra
Çöl
Tundra
Təbii kom-
plekslərin
torpaqlarını
müqayisə
edərək
cədvəli
tamam-
layın.
Boz,
boz-qonur
Qırmızı qonur
Qırmızı-sarı ferralit
Qəhvəyi
Qonur
Tundra-qleyli
Podzol (küləçalan)
Dağlıq ərazilərdə
şaquli qurşaqlar
Qara, şabalıdı
Çap üçün deyil
Fäaliyy t
ä
Fäaliyy t
ä
107
106
dardır.
1. Mətn və xəritədən istifadə edərək torpaq tiplərinin yayıldığı regionları müəyyən edin.
Regionlar
Torpaq tipləri
Avrasiya Afrika Şm.Amerika C.Amerika Avstraliya
1. Qırmızı-sarı ferralit
2
3
4
Yaranması və tərkibinə görə __ müxtəlif olur.
Torpaqların ərazi üzrə yerləşməsi öz əksini __ -də tapır.
2. Səhv fikirləri düzə çevirin.
a) Məhsuldar qara torpaqlar meşələrin altında geniş yayılmışdır.
b) Tundra-qleyli torpaqlar iqlimi isti olan ərazilərdə yayılmışdır.
c) Torpaq tipləri Yer kürəsində şaquli istiqamətdə – ekvatordan qütblərə doğru dəyişir.
d) Torpaqların müxtəlifliyi və münbitliyi torpaq xəritələrində təsvir edilir.
e) Rütubətli
ekvatorial meşələrdə boz, boz-qonur və şoran torpaqlar geniş yayılmışdır.
Nä öyrändìnìz
AÇAR SÖZLÄR
Torpaq xəritəsi
Torpaq tipləri
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
41.
TORPAQLARIN MÜHAFİZƏSİ
Qədim Roma imperatorlarından biri Karfageni zəbt etdikdən sonra oranı xarabalığa
çevirmək məqsədilə torpaqlarına çoxlu duz səpməyi əmr edir. Bununla da torpaqlar
öz məhsuldarlığını tamamilə itirir. Təbii ki, bu, düşmənçilik məqsədilə edilmişdi.
· Torpaqların korlanması, yararsız hala salınması necə baş verir?
Yada salın.
Yada salın.
Xarici qüvvələrin təsiri ilə torpağın üst qatı yuyulur və dağılır.
Şəkillərə əsasən torpaqlarda görülən işləri müəyyən edin.
Müzakirə edək: 1.
Təsvir olunan işlər hansı məqsədlə görülür? 2. Bu işlərin hansılar
torpaqların korlanmasına, hansılar isə yaxşılaşdırılmasına xidmət edir?
Torpaq bəşəriyyətin ən qiymətli sərvətidir. Onun qorunması insanlar üçün
həyati əhəmiyyət daşıyır. Nəzərə almaq lazımdır ki, Yer
kürəsində torpaq eh-
tiyatı o qədər də çox deyil. Əhalinin sürətlə artdığı bir dövrdə torpağa olan
tələbat da artır və yararlı torpaq ehtiyatı isə azalır.
Torpaq həm təbii amillərin, həm də insan fəaliyyətinin təsiri ilə korlanır. Su,
külək, temperaturun dəyişməsi və s. təbii amillər torpaqların yuyulmasına və
onun münbit qatının yararsız hala düşməsinə səbəb olur. Nəticədə torpağın
məhsuldarlığı azalır.
Lakin torpağa ən böyük ziyanı insanlar vurur. Bu, xüsusilə, kənd təsərrüfatı
işlərində özünü göstərir. Torpaqlara həddindən artıq gübrə verilməsi, düzgün
suvarılmaması, otlaq və biçənəklərdə otarılma qaydalarının pozulması və s.
qeyd etmək olar.
Bitki örtüyünü, xüsusilə meşələri məhv etməklə insanlar torpağın məhsul-
darlığını azaldır, eroziyanı gücləndirir. Torpaqlar yararsız hala düşərək şoran-
lıqlara, bataqlıqlara və səhralaşmış ərazilərə çevrilir. Bu xüsusilə Şimali
Afrikada, Mərkəzi Asiyada, Cənubi Amerikada və s.-də daha kəskin bilinir.
Yararlı torpaqların böyük bir qismi kanal və su anbarlarının, yaşayış mən-
təqələrinin, sənaye müəssisələrinin, mədənlərin, yolların və digər tikililərin
altında qalaraq azalır. Sənaye və məişət tullantıları altında hər il xeyli torpaq
sahələri tamamilə yararsız hala düşür. Belə torpaqların yenidən bərpa edilməsi,
yəni
rekultivasiyası mümkündür.
Dünyanın torpaq
tiplərini müəyyən edin.
xəritəsindən istifadə etməklə,
xəritə-sxemdəki məntəqələrə
uyğun gələn torpaq
D rsd n sonra
ä
ä
Kontur xəritə üzərində əsas torpaq tiplərinin yayıldığı əraziləri qeyd edin.
1
5
7
6
10
4
9
3
8
2
Çap üçün deyil