Chirchiq davlat pedagogika universiteti

2.2. Olmosh so‘z turkumini o‘qitishda qo‘llaniladigan mashqlar (o‘yin topshiriqlar) tizimi
Ma’lumki, ta’lim bosqichlari ona tili darslarida qo‘llaniladigan o‘quv topshiriqlarining muayyan qismini o‘yin topshiriqlari tashkil etadi. Til hodisalarini o‘rganishda o‘yin vaziyatini yaratish yoki o‘yin darslari tashkil etish alohida ahamiyat kasb etadi.³¹ Chunki ona tili fani ko‘p mavhum tushunchalar, ta’rif, qoida va xulosalar bilan ish ko‘radiki, ularni xotirada saqlab qolish zarur paytda amaliy faoliyatda qo‘llash o‘quvchiga qiyinchilik tug‘diradi. O‘quvchi har bir o‘rganilayotgan til hodisasini o‘zining aqliy faoliyatidan o‘tkazsa, bu hodisalar ustida mustaqil ijodiy ishlar bajarsa, aqliy faoliyat usullari: kuzatish, taqqoslash, guruhlash, umumlashtirish kabi bosqichlarni bosib o‘tsagina, u o‘rganilishi ko‘zda tutilgan til hodisalarining mohiyatini puxtaroq anglardi va uni o‘rganishga qat’iy kirishadi-yu o‘yin-topshiriqlar ham o‘quvchidan xuddi mana shu bosqichlarni bosib o‘tishni talab etadi va uni ta’lim jarayonining subyektiga aylantiradi.
Ta’limiy o‘yinlarning eng muhim xususiyatlaridan biri shundaki, u o‘quvchidan tezkorlik, sezgirlik va topqirlikni talab qiladi.
Ta’limiy o‘yinlarning boshqa o‘yin turlaridan tub farqi shundaki, bola jarayonda ishtirok etishi orqali bilim oladi, egallagan ko‘nikma va malakalarini kengaytiradi.
Bu vazifalar o‘quvchini bilim, ko‘nikma va malakalar silsilasi bilan qurollantirshni nazarda tutadi. Modomiki shunday ekan, demak, o‘qituvchi o‘quvchilarni belgilangan vazifani bajarishga undaydi, yo‘naltiradi. Bu jarayon o‘quvchidan oldin egallagan bilimlarni xotirada tiklashni, zaruriyat tug‘ilganda uni yangi sharoitda qo‘llay olishi, o‘zida mavjud bo‘lgan barcha imkoniyatlarni ishga solishni talab etadi.
Ta’limiy o‘yinda harakat usuli ham muhim ahamiyat kasb etadi. O‘yin harakati o‘quvchilarning diqqatini o‘ziga tortishi bilan birga, ularni tez faoliyat ko‘rsatishga ham undamog‘i darkor. Chunki bellashayotgan o‘quvchilar yoki muayyan guruhlardan texkorlik, sezgirlik, chaqqonlik talab etiladi. Shuni unutmaslik lozimki, faqat harakat usulidan xabardor o‘quvchigina o‘yin shartini to‘g‘ri bajarishga yo‘l topadi.
Ta’limiy o‘yinlar hamma vaqt belgilangan qoidaga bo‘ysinadi. Shubhasiz, bu qoidalar o‘yin-topshiriqning shartida o‘z ifodasini topadi. O‘yin qoidasiga qat’iy amal qilish uchun uni muvaffaqiyatli bajarishning asosiy shartidir.
Ma’lumki, ta’limiy o‘yindan ko‘zlangan maqsad uning natijasida namyon bo‘ladi. Shuning uchun musobaqadosh ishning yakunida nimaga erishishlari mumkinligini aniq bilishlari kerak. Dars jarayonda tashkil etiladigan ta’limiy o‘yinlarning asosiy maqsadi o‘quvchilarni zerikish va toliqishdan saqlashdir. Shuni yodda turmoq lozimki, o‘yin orqali singdirilgan bilim o‘quvchi xotirasiga mustahkam o‘rnatib qoladi va bu bilimlarni u har qanday tanish va notanish sharoitida ishga sola oladi.
Shunday qilib, ona tilidan tashkil etiladigan ta’limiy o‘yinlar mazmuni o‘z ichiga, asosan, to‘rt omilni qamrab oladi:
1) o‘yinning vazifasi;
2) o‘yinning harakati;
3) o‘yinning qoidasi; 4) o‘yinning yakuni.
Ona tilidan o‘quvchilarga beriladigan o‘yin-topshiriqlarni murakkablik darajasiga ko‘ra, asosan, uch turga ajratish mumkin:
qayta xotirlashga asoslangan
o‘yin-topshiriqlar;
qisman ijodiy o‘yin-topshiriqlar;
ijodiy o‘yin-topshiriqlar
Quyida har bir o‘yin-topshiriq turlarini tavsiflaymiz:
1) Qayta xotirlashga asoslangan o‘yin-topshiriqlar o‘quvchida hech qanday ijodiylikni, egallagan bilimlarni yangi sharoitda qo‘llashni, yaratuvchilikni talab qilmaydi. Oldin o‘rganilgan mavzular yoki bo‘limlar yuzasidan muayyan bilimga ega bo‘lgan o‘quvchi bunday topshiriqlarni bemalol bajarishi mumkin. Chunonchi, olmoshning tuzilishiga ko’ra turlari o‘rganilgach, gaplardagi olmoshlarni topib va ularni sodda, qo’shma, juft olmoshlaridan qay biriga tegishli ekanligini aniqlashlari darkor.
2) Qisman ijodiy o‘yin-topshiriqlar o‘quvchidan ma’lum bir yordamga asoslangan holda faoliyat ko‘rsatishni talab qiladi.
3) Ijodiy o‘yin-topshiriqlar oldin egallagan bilimlarni tamomila yangi sharoitda qo‘llash demakdir.
Ona tilidan tashkil etiladigan o‘yin-topshiriqlarni qay maqsadga yo‘naltirilganligiga qarab:
lisoniy bilimlarni puxta o‘zlashtirishga qaratilgan o‘yinlar;
o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish va hutqini rivojlantirishga qaratilgan o‘yinlar kabi turlarga bo‘lish mumkin.
Lisoniy bilimlarni puxta o‘zlashtirishga qaratilgan o‘yinlar va shu jarayonda bajariladigan o‘yin-topshiriqlar asosan grammatik bilimlarni o‘zlashtirish, o‘zlashgan bilimlar asosida ko‘nikma va malakalar hosil qilishga qaratilgan bo‘ladi. Bunday o‘yin-topshiriqlarga bilim olishga va uni mustahkamlashga qaratilgan ish turlarini kiritish mumkin.