Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 
 
                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 109 
 
isə aşağılanması deməkdir. Digər tərəfdən, müasir 
geodeziya ölçmə  vasitələrinə hesablanmış təlimat 
və normativ sənədlərin hazırlanması olduqca vacib 
və aktual məsələlərdəndir.  
3.  Geodeziya  təminatının  dəqiqliyinə  təsir 
edən faktorlar 
Ümumən,  mühəndisi  məsələlərin  həlli  zamanı 
geodeziya  təminatına  qoyulan  dəqiqlik  tələbləri 
çoxsaylı  faktorlardan  asılıdır.  Bunlara  tikilən  ob-
yektin  növü,  təyinatı  və  yeri;  tikilinin  ölçüləri  və 
onun hissələrinin qarşılıqlı vəziyyəti; inşa işlərinin 
yerinə yetirilmə üsulu və ardıcıllığı; tikilinin istis-
marının texnoloji xüsusiyyətləri aid edilə bilər. Də-
qiqlik tələbləri barədə müvafiq layihədə, həmçinin 
normativ  sənədlərdə  göstərilir.  Hal-hazırda  yeni 
normativ sənədlərin olmaması  səbəbindən keçmiş 
illərdə  hazırlanmış  normativ  sənədlərdə  verilmiş 
normalara müəyyən əmsallar daxil etməklə müasir 
tələblərə uyğunlaşdırmalar aparılır. Keçmiş SSRİ-
də belə normativ sənədlər əsasən rus dilində hazır-
lanırdı:СНиП (Строительные нормы и правила); 
ГОСТ  (государственный  общесоюзный  стан-
дарт);  müəssisə  təlimatları.  Məsələn,  ГОСТ 
21779-12-də - Texnoloji yolverilən meyiletmələr; 
СНиП 3.01.03-84-də isə konkret olaraq “İnşaat iş-
lərində geodeziya ölçmələri” bölməsində  ölçmələ-
rə  qoyulan dəqiqlik qiymətləri verilir. Bununla be-
lə, həmin mənbələrdə verilmiş normalar bu günün 
reallığına cavab vermir, xüsusilə də indiki dövrdə 
yerinə  yetirilən  yeni  növ  işlər  üçün,  o  cümlədən 
transmilli  kommunikasiya  xətlərinin  geodezik  tə-
minatına dair müddəalar öz əksini tapmır. Bu kimi 
səbəblərdən bir çox hallarda bölgü işlərinin dəqiq-
liyi  hesablamalarda  müəyyən  edilir.  Buna  misal 
olaraq aşağıdakı məsələyə baxaq. 
Tutaq  ki,  kommunikasiya  xətlərinin  salınması 
üçün n mərhələdə dayaq geodeziya şəbəkəsi yara-
dılır.  Onda  yekun  şəbəkənin  ümumi  səhvi  m
yekun 
 
hər  bir  mərhələdə  başverən  m
1
,  m
2
,......,m
n
  səhv-
lərindən  formalaşacaq.  Əgər  qəbul  etsək  ki,  m
i
 
səhvləri bir-birindən asılı deyil, onda yaza bilərik: 
m
2
yekun
= m
1
2
 + , m
2
2
,......+m
n
2 
    .                  (7) 
Bir mərhələdən digərinə keçdikdə adətən qəbul 
edilir ki, əvvəlki mərhələnin səhvi növbəti mərhə-
ləyə  nəzərə  alınmaz  dərəcədə  təsirlidir.  Bu  şərtin 
ödənməsi üçün müvafiq mərhələ səhvləri arasında 
aşağıdakı münasibət doğru olmalıdır: 
m
i
= 
??????
2
?????? 
 ;  m
i
= 
??????
3
?????? 
 ; ..........;  m
n-1
= 
??????
??????
?????? 
 , 
burada T əmsalı dəqiqlik təminatı əmsalı adlanır 
və əvvəlki mərhələ səhvinin təsirinin növbətidə nə-
zərə alınmaması üçün onun başlanğıc səhvin ölçmə 
səhvindən neçə dəfə kiçik olmasını göstərir. Geo-
deziya işlərində, o cümlədən kommunikasiya xət-
lərinin salınmasında yaradılan dayaq geodeziya şə-
bəkəsi üçün k=2 qəbul edilə bilər və bu qiymət bü-
tün mərhələlərdə eyni qalmalıdır. 
Yuxarıda göstərilənləri əyani misalda nümayiş 
etdirək. Qəbul edək ki, kommunikasiya xətlərinin 
1:10000 miqyasda plana alınması üçün dörd mər-
hələdə dayaq planalma geodeziya şəbəkəsi (DPGŞ) 
yaradılır. Bu halda 
m
2
yekun
= m
1
2 
+ m
2
2 
+m
3
2 
+m
4
2
 .    (8) 
Digər  tərəfdən,  məlumdur  ki,  tərtib  ediləcək 
planın miqyasından asılı olaraq DPGŞ-nin dəqiq-
liyi  hesablanarkən  plan  üzərində  götürülmüş  hər 
hansı nöqtənin orta kvadratik səhvi əsas götürülür, 
yəni 
   m
yekun
= 0,2mm · M     ,                    (9) 
burada  M-plan  miqyasının  məxrəc  qiymətidir. 
Onda (9) düsturuna əsasən alarıq: 
m
yekun
= 0,2mm · 10 000 = 2000mm = 2m. 
m
2
, m
3
 və m
4
 səhvlərini m
1
 ilə ifadə edib 
m
2 
= k·m
1
 ; m
3 
= km
2
 = k
2
 · m
1
 ; m
4
 = k · m
3
 = 
k
3
 · m
1
 ,  (10) 
k = 2 qəbul etsək, alarıq : 
m
2
 =2m
1
 ; m
3
 = 4m
1
 ; m
4
 = 8m
1
, 
Bu qiymətləri (8)-də yerinə qoysaq, taparıq 
m
2
yekun
= m
1
2 
+ 4m
1
2 
+16m
1
2 
+64m
1
2
 = 85m
1
2  
. 
Buradan 
m
1
= 
2??????
√85
 = 
2??????
9,22
 = 0,21m ; m
2
 = 0,42m, 
m
3
 = 0,84m ; m
4
 = 1,74 m  . 
m
1
÷ m
4
  qiymətləri  DPGŞ  qurularkən  hər  bir 
mərhələnin ən zəif (ən aşağı dəqiqliyə malik)  nöq-
təsindəki  səhvi    göstərir.  Başqa  sözlə,  fərz  etmək 
olar  ki,  m
4
  –taxeometrik  gediş,  m
3
  –  dərəcə  kate-
qoriyalı poliqonometriya gedişi, m
2
 – sinif kateqo-
riyalı sıxlaşdırma poliqonometriya gedişi və nəha-
yət, m
1
 – astronomik-geodeziya şəbəkəsinə (karkas 
trianqulyasiyaya) aid gedişin orta nöqtəsində orta 
kvadratik səhvin qiymətidir. Bu  OKS qiymətlərinə 
əsasən  hər  bir  mərhələdə  geodeziya  ölçmələrinin 
yerinə yetirilməsi üçün uyğun alət və ölçmə üsul-
ları seçilir. 
Bütün mərhələlərin sonunda, ölçmə əməliyyat-
ları başa çatdıqdan sonra DPGŞ-in ümumi tarazlaş-
dırılması nəticəsində şəbəkə üçün bircins dəqiqlik 
əldə edilir. Başqa sözlə desək,  şəbəkələrdə meyda-
na çıxan poliqon açıqlıqları ən kiçik kvadratlar me-
todunun 
⦋pv
2
⦌ = min şərti altında şəbəkə element-
ləri arasında optimal paylaşdırılaraq şəbəkələrdəki 
həndəsi ziddiyyətlər (poliqonların qapanmaması və 
s.) aradan qaldırılmış olur. 
Bəzən  elmi-nəzəri  ədəbiyyatlarda  cari  dövrdə 
mövcud alətlərin  texniki dəqiqlik göstəriciləri de-
yil, həmin mühəndisi məsələnin həllini təmin edə 
biləcək nəzəri ölçmə dəqiqliyinin qiyməti göstəri-

---