Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 
110                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 
 
lir.  Nəzəri  ölçmə  dəqiqliyi  perspektivə  hesablan-
mış  göstəricidir  və    alət-cihaz  bazasının,  onların 
tətbiqi üçün  texnoloji sxem  və metodikaların ha-
zırlanması üçün bir əsas ola bılər.  
Transmilli kommunikasiya xətlərinin salınması 
zamanı geodeziya təminatı sisteminin tələb olunan 
dəqiqliyinin  təminatında  geodeziya  dayaq  məntə-
qələri  arasında  qalan  məsafənin  (sıxlığın)  düzgün 
seçilməsi də olduqca vacib məsələlərdəndir.  
Tutaq ki, kommunikasiya xətti boyunca mikro-
trianqulyasiya  şəbəkəsi  salınmış  və  məntəqələr 
(məsələn,  N)  bərabəryanlı  üçbucağın  təpə  nöqtə-
sində  yerləşir (şəkil 1).
 
N
Po
r
 
Şəkil 1. Vahid geodeziya məntəqəsinin əhatə 
sahəsi
 
Qəbul  edək  ki,  N  məntəqəsi  öz  ətrafında r  = 
s
2
 
radiusa malik sahəyə (P
o
) xidmət göstərir:  
P
o
 =
  ??????r
2
 = 
??????s
2
/4  .                       (11) 
Buradan  
S = 
2
√??????
·
√??????
??????
 = 1,13
√??????
??????
     .                (12) 
Göründüyü kimi, P
o 
sahəsinin qiymətindən asılı 
olaraq müxtəlif  S qiymətləri, yəni məntəqələrarası 
məsafələri hesablamaq mümkündür. 
Adətən, P
o 
 qiyməti tərtib ediləcək planın tələb-
lərinə  uyğun  olaraq  hesablanır  və  bir  məntəqənin 
xidmət sahəsi olub müvafiq təlimatlarla tənzimlə-
nir. 
Eyni zamanda, işçi rayonun bütövlükdə P sahə-
sini  vahid  məntəqənin  xidmət  sahəsinə  (P
o
)  böl-
məklə təsbit ediləcək ümumi məntəqələr sayını da 
təyin etmək olar: 
n = 
??????
??????
??????
 =  
4??????
????????????
2
      .            (13) 
Məsələn,  s=  25  km  götürülərsə  (indiki  dövrdə 
peyk geodeziya şəbəkəsi-1 (PGS-1) sinfininin tələ-
binə uyğun gəlir), onda P=12500 km
2
 sahə üçün n= 
25 sayda olar. 
Müasir  dövrdə  yaradılan  PGS-1  şəbəkəsində 
qonşu məntəqələr arasında qarşılıqlı vəziyyət səhvi 
5  sm  həddində  təmin  edilir.  Bu  isə  klassik  ölçmə 
texnologiyası ilə yaradılan geodezik təminata nis-
bətdə  10  dəfə  dəqiq  deməkdir  (Годжаманов, 
2008). 
Beləliklə,  yuxarıda  qeyd  edilənləri,  müxtəlif 
ədəbiyyat mənbələrindən əldə edilmiş məlumatla-
rı, həmçinin tərəfimizdən alınmış nəticələri  ümu-
miləşdirərək  müxtəlif  növ  mühəndisi  işlərin,  o 
cümlədən transmilli kommunikasiya xətlərinin sa-
lınması zamanı geodezik təminata qoyulan müasir 
dəqiqlik tələblərini cədvəl 1-də göstərilmiş şəkildə 
vermək olar (Яковлев,1989; Клюшин и др., 2001; 
Годжаманов, 2008) .
 
 
Cədvəl 1 
Geodezik təminata qoyulan müasir dəqiqlik tələbləri 
Geodezik təminatın növü 
Orta kvadratik səhvin (dəqiqliyin) qiyməti 
1.Dövlət  Geodeziya  Şəbəkəsi  (fundamental  astronomik-geodeziya 
şəbəkəsi- FAGŞ) 
3 mm + 5 mm hər 1000 km-ə 
2.Dövlət Geodeziya Şəbəkəsi (yüksəkdəqiqlikli geodeziya şəbəkəsi-YGŞ)  3 mm + 5 mm hər 100 km-ə 
3.Vahid yüksəklik sistemi (FAGŞ + YGŞ) 
30
 
÷ 50 mm 
4.Geodinamik  variasiyalar: 
-radial toplanan üzrə (R-Yerin radiusu) 
 
(10
-8
 – 10
-9
) R= (6 mm 
÷ 6 sm) 
 -ağırlıq qüvvəsi 
(1-10) Mk Qal 
 -istiqamət üzrə 
(0,0002
"
 
÷ 0,002
"
) 
5.Peyk texnologiyasının tətbiqi üçün yaradılan dayaq şəbəkəsi məntəqələri 
arasındakı məsafədə 
1 – 2 sm 
6.Geoinformasiya (GİS) üçün baza şəbəkədə 
(0,1 ÷ 1) m 
 
7.Şəhər kadastrının geodeziya təminatı 
1÷ 2 sm (3-5 km məsafədə) 
8.Şəhər torpaq sahələrinin sərhəd koordinatlarının təyini (orta kv.səhv): 
 
 -1hektaradək sahəyə malik ərazilərdə 
2 sm 
 -1 hektardan böyük sahələrdə 
5-10 sm 
9.Torpaqların kəmiyyətcə uçotu: 
 -bütün ölkə ərazisində 
0,1 ha dəqiqliklə 
 -əkin sahələri 
0,01 ha dəqiqliklə 
 -qəsəbələrdə 
1 m
2 
 dəqiqliklə 
10.Ölkə ərazisinin xəritələşdirilməsi: 
   -1 : 2000 
0,10 m 
   -1: 1000 
0,05 m 

---

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 
 
                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 111 
 
Mühəndisi işlərdə 
11.Sahələrin (ərazinin) minimal meyilliyi  
     tikili sahələr üzrə 
min 0,003 ÷ 0,005 
max 0,06 ÷ 0,08 
12.Boru kəməri trasının əyrilik radiusu 
1000·d (d-borunun diametri) 
13.Avtomobil yollarının əyrilik radiusu 
60÷ 600 m 
14. Dəmir yollarının əyrilik radiusu 
200 ÷ 400 m 
15. Magistral dəmir yolları trasının meyilliyi 
< 0,012 
16.Avtomobil yolları trasının meyilliyi 
0,040 ÷ 0,090 
17.İrriqasiya və suötürücü kanalların meyilliyi 
0,001 ÷ 0,002 
18.Tikinti konstruksiyalarının quraşdırılma dəqiqliyi 
1-5 mm 
19.Zavod və fabriklərdə texnoloji qurğuların yerləşdirilməsi 
0,5-1,0 mm 
20.Unikal  (böyükölçülü)  tikili  qurğularının  yüksək  dəqiqliklə 
yerləşdirilməsi 
0,05-0,2 mm 
Çökmə və yerdəyişmələrin təyini 
21.Qaya və ya yarımqaya tipli qruntlarda inşa edilmiş binalarda 
1 mm 
22.Qumlu, gilli qruntlarda inşa edilmiş binalarda 
3 mm 
23. Tökmə torpaqlarda inşa edilmiş bina və tikililərdə 
10 mm 
24. Torpaq tikililərdə 
 15 mm 
25.Sürüşmə sahələrində çökmələrin orta  kvadratik səhvi 
30 mm 
26.Sürüşmə sahələrində üfüqi yerdəyişmələrin orta kvadratik səhvi 
10 mm 
27.Boru  və  qüllə  tipli  tikililərin  əyilməsinin  təyini  (H-borunun 
hündürlüyü) 
0,0005H 
 
Nəticə  və  təkliflər.  Təqdim  edilən  məqalədə 
yerinə  yetirilmiş  araşdırmalar  əsasında  aşağıdakı-
ları qeyd edə bilərik: 
1. 
İndiki  dövrdə  geodeziya  ölçmə  vasitələri 
sahəsində inqilabi sıçrayışla inkişaf baş vermişdir. 
Ona görə də yüksək ölçmə dəqiqliyinə malik geo-
deziya alətlərinin köhnə ölçmə üsulları  ilə istifadə-
si  ölçmə  nəticələrinin  dəqiqliyinin  aşağılanması, 
kobudlaşdırılması  deməkdir.  Bununla  əlaqədar 
olaraq müasir geodeziya ölçmə vasitələrinə hesab-
lanmış üsul və metodikaların, təlimat və normativ 
sənədlərin işlənib hazırlanması vacib və aktual mə-
sələlərdəndir. 
2. 
Hal-hazırda geodezik təminata dair dəqiq-
lik tələbləri keçmiş sovetlər dövründə hazırlanmış 
normativ sənədlərin müasir tələblərə uyğunlaşdırıl-
ması ilə müəyyənləşdirilir. Lakin transmilli kom-
munikasiya xətlərinin salınması yeni növ işlərdən 
olduğundan,  onların  geodezik  təminatı  ilə  bağlı 
müddəalar həmin sənədlərdə yer almır. Bu boşluğu 
doldurmaq  məqsədi  ilə  kommunikasiya  xətlərinin 
salınmasını təmin edən dayaq geodeziya şəbəkəsi-
nin  (DGŞ)  n  mərhələdə  layihələndirilməsi  üçün 
aprior dəqiqliyin  hesablanması  metodikası işlənib 
hazırlanıb.  Bu  isə  hər  mərhələ  üçün  hesablanmış 
orta kvadratik səhv (OKS) qiymətlərinə əsasən hə-
min mərhələlərdə istifadə ediləcək uyğun geodezi-
ya alət və üsullarını seçmək imkanı verir. 
3. 
Transmilli  kommunikasiya  xətlərinin  sa-
lınması zamanı OKS qiymətlərinə görə DGŞ mən-
təqələri arasında optimal məsafələrin (sıxlığın) se-
çilməsi vacib məsələlərdəndir. Məqalədə bu məsə-
ləyə baxılmış və məsələnin həllini təmin edən mü-
vafiq hesablanma alqoritmləri işlənib hazırlanmış-
dır. 
4. 
Cədvəl 1-də müxtəlif növ mühəndisi işlər, 
o  cümlədən  transmilli  kommunikasiya  xətlərinin 
geodezik təminatı üçün verilən dəqiqlik göstərici-
ləri müasir tələblərə uyğunlaşdırılmışdır və işlərin 
icrası zamanı onlara riayət olunması geodezik tə-
minatın vacib şərtlərindəndir. 
 
ƏDƏBIYYAT 
1. QOCAMANOV M.H. 2014. Geodeziya ölçmələ-
rinin hesablanması və tarazlaşdırılması. Bakı. 280 s. 
2. QOCAMANOV M.H., İSMAYILOV Ə.İ. 2015. 
Transmilli  kommunikasiya  layihələrinin  geodeziya  tə-
minatının xüsusiyyətləri və problemləri. Coğrafiya: nə-
zəriyyə, praktika və innovasiya. Respublika elmi-prak-
tiki konfransın materialları, Bakı, s.463-468. 
3.  İSMAYILOV  Ə.İ.  2016.  Transmilli  kommuni-
kasiya  layihələri  və  onların  geodeziya  təminatı.  Azər-
baycan  regionlarının  coğrafi  problemləri.  Respublika 
elmi-praktiki konfransın materialları, Bakı, s.292-295. 
3. ГОДЖАМАНОВ М.Г. 2008. Реконструкция и 
развитие  геодезических  сетей  с  использованием 
спутниковых  технологий.  Москва-Баку,  МБМ,  256 
с. 
4. КЛЮШИН Е.Б., КИСЕЛЕВ М.И., МИХЕЛЕВ 
Д.Ш.,  ФЕЛЬДМАН  В.Д.  2001.  Инженерная  геоде-
зия. М.:Высш. шк., 464 с. 
5.  ЯКОВЛЕВ  Н.В.  1989.  Высшая  геодезия.  М.: 
Недра, 445 с. 
 
ТРЕБОВАНИЯ К ТОЧНОСТИ  
ГЕОДЕЗИЧЕСКОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ 
ТРАНСНАЦИОНАЛЬНЫХ 
КОММУНИКАЦИОННЫХ ПРОЕКТОВ 
М.Г.Годжаманов, А.И.Исмаилов 
В данной статье обоснованы и изложены совре-
менные  требования  к  точности  геодезического 

---