D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

Iroda
so‘zida o‘rta I, 
musi:qa
so‘zida cho‘ziq I, 
b’r
so‘zida qisqa I, lekin yozuvda
bir
yoziladi, 
qыshloq, ыqbol
so‘zlarida chuqur til orqa va hakozo, lekin bir I fonemasining variantlari hisoblanadi. 
Moskva fonologik maktabi vakilari esa fonema haqidagi asosiy tayanch bazani 
Boduenning ilmiy faoliyatining fonema haqidagi ikkinchi davriga asoslanadilar, ya’ni 
morfologik nazariyaga tayanadilar. Bir fonema turli so‘zlarning tarkibida turli 
pozitsiyada va turli variantda kelsa, mustaqil fonema bo‘la oladi. Masalan, 
opera
so‘zidagi O bilan 
orfografiya
so‘zidagi O ning farqi bor, 
opera
so‘zida O, urg‘u osti 
bo‘g‘in, 
orfografiya
so‘zida O, urg‘u osti bo‘g‘in emas. 
Fonemaga bunday ikki xil qarash bir fonetik qurshovdagi ayrim tovush 
birliklarini ikki xil talqin qilishga olib keldi. Masalan, o‘zbek tilidagi 
arra 
so‘zining 
birinchi tovushi yuqoridagi ikki fonologik yo‘nalish bo‘yicha ikki xil fonemaning 
vakili sanaladi. Praga va Leningrad fonologik konsepsiyasiga ko‘ra bu tovush – keng, 
lablanmagan unli fonemaning varianti. Chunki o‘zak tarkibidagi bu fonetik birlik 
kuchli pozitsiyada keng, lablanmagan unli fonemaning vakili ekanligini bildirib 
turibdi. Moskva fonologik maktabida fonemalarni ajratishda fonetik birlikning 
morfema va so‘z tarkibida qanday fonetik qurshovda va qanday vaziyatda kelishi 
belgisi tayanch nuqta bo‘lganligidan, fonemalar pozitsiyasiga kuchli e’tibor beriladi. 
Shuning uchun pozitsiyalar muayyan guruhlarga bo‘linadi. So‘z shaklining tovush 
tomonini farqlash pozitsiyasi – kuchli pozitsiya va minimal farqlash pozitsiyasi – 
kuchsiz pozitsiya sifatida ikki pozitsiya darajasiga ko‘ra ajratiladi. 
Shunday qilib, Moskva fonologik maktabida fonemalar so‘z va morfemalardan 
ajratilmagan holda, ularning tarkibiy qismi sifatida qaraladi va ularni ajratishda 
pozitsiya tushunchasi eng muhim belgi sanaladi. 
Anglashiladiki, umumiylik-xususiylik, mohiyat-hodisa, imkoniyat-voqelik 
dialektikasi Praga lingvistik to‘garagi bilan Leningrad fonologik maktabida fonema 
va uning variantlari (ottenkalari) zidlanishida yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuning 
uchun ham biz fonologik sathda invariant va variantlarni belgilashda ko‘proq Praga 
va Leningrad fonologik maktabi mezonlariga asoslanamiz. 
Fonologik sathda umumiylik-xususiylik dialektikasi fonologik birliklarning 
tasnif va tahlilida ham aks etadi. Fonologik tasnif va tahlilda fonemalar paradigmatik 
va sintagmatik jihatdan qaraladi. Fonemalar paradigmatik jihatdan o‘rganilganda, har 
bir fonemaning muayyan tilning fonologik sistemasidagi boshqa fonema bilan 
assotsiativ munosabati, ularning bir-biri bilan ongdagi qiyosi tushuniladi. 
Fonemalarni paradigmatik planda o‘rganish orqali qiyoslanayotgan fonemalarning 

---

15 
farqlovchi (differensial) va farqlanmaydigan (nodifferensial) belgilari aniqlanadi.
1
Shunday qilib, paradigmatik munosabat orqali fonemalarning qanday belgilardan 
tashkil topgan umumlashma ekanligi belgilanadi. Sintagmatik jihatdan esa ularning 
nutq jarayonidagi turli xil artikulyatsion-akustik o‘zgarishlari o‘rganiladi.
2