13
Fonema ottenkalari bir fonema doirasida bir-biriga qarama-qarshi qo‘yiladi.
Ottenkalar umumlashmasi (fonema) boshqa ottenkalar umum-lashmasiga (fonemaga)
qarama-qarshi qo‘yiladi. Shuning uchun ham L.V.Shcherba fonemani qisqa qilib
“konkret vaziyatda ottenkalar sifatida namoyon bo‘ladigan umumlashmadir” deb
izohlaydi.
1
Anglashiladiki, Leningrad fonologik maktabida fonemalar bir-biriga qarama-
qarshi qo‘yish asosida belgilanadi. O‘zaro qarama-qarshi munosabatda bo‘luvchi ikki
minimal birlik qarama-qarshi a’zolar sanaladi. qarama-qarshi munosabatdagi a’zolar
bir qator belgilarga ega bo‘lib, shulardan bittasi farqlovchi, qolganlari
farqlanmaydigan (nodifferensial, irrelevant) belgilar hisoblanadi. Shuning uchun ham
fonema farqlovchi belgilar umumlashmasi sifatida tavsiflanadi.
2
Praga lingvistik maktabida ham zidlanishlar asosiy mezon sanaladi.
Zidlanishlar oppozitsiyalar atamasi bilan nomlanadi. Xususan, N.S.Trubetskoy
fonologik sistemani leksik va grammatik ma’nolarni farqlash uchun xizmat qiladigan
fonologik oppozitsiyalar majmuasi sifatida talqin qiladi. U fonologiyada asosiy rolni
farqlovchi belgilar o‘ynashini ta’kidlaydi.
3
Fonema xuddi Leningrad fonologik maktabidagi kabi abstrakt birlik sanaladi.
Fonema nutq jarayonida turlicha o‘zgarishlar bilan moddiylashishi mumkinligi
ko‘rsatiladi. Nutq jarayonida turlicha akustik-artikulyatsion xususiyatga ega bo‘lgan
real tovushlar muayyan fonemaning variantlari hisoblanadi. Ko‘rinadiki,
Leningrad
fonologik maktabidagi ottenka Praga fonologik maktabidagi variant atamasi bilan
nomlanadi.
L.V.Shcherba ottenkalarni turli belgilariga ko‘ra tasnif etgani kabi,
N.S.Trubetskoy ham variantlarni guruhlab, uch sinfga ajratadi:
1) majburiy variantlar; 2) fakultativ variantlar (dialektal variantlar); 3)
individual variantlar.
Majburiy variantlarning o‘zi yana uch guruhga bo‘linadi:
a) pozitsion variantlar; b) kombinator variantlar; v) uslubiy variantlar.
Ko‘rinib turibdiki, Leningrad fonologik maktabi
bilan Praga lingvistik
to‘garagining fonologik konsepsiyasi bir-biriga juda yaqin. Har ikkalasi ham
fonemani abstrakt birlik sifatida, farqlovchi belgilar umumlashmasi sifatida talqin
etadi. Har ikkalasi ham abstrakt xususiyatga ega bo‘lgan fonemani nutq jarayonida
real qo‘llanuvchi variantlar yoki ottenkalarga qarama-qarshi qo‘yadi. Fonemaning
bunday
talqini
umumiylik-xususiylik,
imkoniyat-voqelik,
mohiyat-hodisa
dialektikasini fonologik sathda namoyon qiladi.
Moskva fonologik maktabida esa fonemaga boshqacharoq yondashiladi.
Ularning fikricha, fonema ma’lum avtonomlikka ega bo‘lgan, so‘z va morfemaning
tovush qobig‘iga bog‘liq bo‘lmagan
mustaqil birlik emas, balki so‘z va
morfemalarning tarkibiy elementi hisoblanadi.
Moskva fonologik maktabi vakillari ham, Leningrad fonologik maktabi
vakillari ham fonema haqidagi asosiy tayanch bazani Boduen de Kurtenening fonema
haqidagi qarashlariga tayanadi.Ma’lumki, Boduen de Kurtenening fonema haqidagi
1
Щерба Л.В. Очередные проблемы языковедения. Изд.АН СССР, отд.яз.и лит.,1945. -С. 171.
2
Стеблин-Каменский. Фонема-пучок РП?./ Спорное в языкознании. -Изд. Ленинградского универс., 1974. -С.76.
3
Трубецкой Н. С. Основы фонологии. -М.: Иностр.литер., 1960.-С. 74.
14
qarashlari vaqtlar o‘tishi bilan o‘zgarib borgan. Ilmiy faoliyatining birinchi davrida
fonemani inson ongidagi psixik iz, (PUChOK),majmua,psixologik hodisa, deb atasa,
ilmiy faoliyatining ikkinchi davrida fonemaning yashash tarzi morfemaning tarkibida
bo‘lar ekan, morfemasiz fonemaning bo‘lishi mumkin emas,
fonema morfologik
hodisa deb ataydi. Keyinchalik tilshunoslar Boduen de Kurtenening fonema haqidagi
qarashlarini ikkiga B.Kurtenening fonema haqidagi psixologik nazariyasi,
B.Kurtenening fonema haqidagi morfologik nazariyasi deb atay boshladilar.
Leningrad fonologik maktabi vakillari Boduen de Kurtenening birinchi davriga, ya’ni
psixologik nazariyasini asos deb biladilar. Masalan, i fonemasi majmua, invariant,
uning bir nechta variant ko‘rinishlari bo‘lishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: