D. Q. Usmanova buxgalteriya hisobi o‘quv qo‘llanma samarqand – 2020

3.3.Buxgalteriya schyotlarini turkumlanishi.


Iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra


a)Asosiy schyotlar. Asosiy schyotlar mablag‘lar turlarining (aktiv) mavjudligi

va harakati ustidan hamda ularning manbalarini (passiv) nazorat kilish uchun

ishlatiladi. Barcha asosiy schyotlarda korxonalar mulkining hisobga olinishi

amalga oshiriladi. Asosiy schyotlarning xususiyati shundan iboratki, agar ularda

qoldiq mavjud bo‘lsa, ularning hammasi balans tarkibiga kiritiladi.

O‘zining tuzilishi va kanday maqsadga mo‘ljallanganligiga qarab asosiy

schyotlar asosiy aktiv, asosiy passiv schyotlarga bo‘linadi.

Asosiy aktiv schyotlarning ta’rifi

D-t

K-t

Boshlang‘ich qoldiq.

Asosiy va oborot-mablag‘lar sarfini

Moddiy va pul mablag‘lari yoki

(chiqib ketishi yoki debitorlik qarzning

ushbu

korxonvalariga

bo‘lgan

uzilishi)

mablag‘lar

kirimi

(kelib

tushishi),

shuningdek

debitorlarning

ushbu

korxonvalariga qarzining ko‘payishi

Debet oxirgi

qoldiq

Asosiy passiv schyotlarning ta’rifi

D-t

K-t

Oborot

kapitalning

kamayishi

Boshlang‘ich qoldiq.

(korxonalardan

ilgari

unga

berilgan

Korxonalarning mavjud fondi, olgan

mablag‘larning

olib

qo‘yilishi),

moliyaviy

majburiyatlari

yoki

qarzi.

moliyalashning

hisobdan

chiqarilishi

Oborot (oborot) - korxonalar fondining

(undan

foydalanish

natijasida),

ko‘payishi

(ushbu

korxonalarga

korxonalar

majburiyatlari

yoki

qo‘shimcha

qo‘yilmalar,

fondga

qarzlarning kamayishi (uzulishi)

ajratmalar),

majburiyatlar

yoki

qarzlarning ko‘payishi

Kredit oxirgi qoldiq

76
Tartibga soluvchi schyotlar

Tartibga soluvchi schyotlar mablag‘larning baholanishi yoki mablag‘lar manbalarining summalarini tuzatish (korrektivlash) uchun mo‘ljallangan. Bu erda tuzatish joriy buxgalteriya hisobi tizimidagi asosiy schyotlardan tashqari u bilan bog‘langan alohpda echyot kiritish va uning summasini mazkur ob’ektning katta-kichikligini topish maqsadida asosiy schyotning summasidan ayirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.

Tartibga soluvchi schyotlardan foydalanish hisob ob’ektlarini har tomonlama tavsiflovchi real hisob ma’lumotlarnni olish zaruriyatidan kelib chiqqan.

Tartibga soluvchi schyotlar tegishli ob’ektlar bo‘yicha har bir ob’ektni ikki xil summada (baholanishda) aks ettiruvchi ikki ko‘rsatkichga ega bo‘lishlik imkoniyatini beradi.

Tartibga soluvchi schyotlar kontrar, to‘ldiruvchi va kontrar-to‘ldiruvchi schyotlarga bo‘linadi.

Kontrar schyotlar tartibga solinuvchi ob’ektlarning haqiqiy hajmini tartibga soluvchi summani ushbu ob’ektning dastlabki baholanishidan ayirib tashlash yo‘li bilan aniqlash uchun xizmat qiladi. Ularning ikki turi bo‘ladi: kontraktiv va kontrpassiv. Kontraktiv schyotlar asosiy aktiv schyotlarga qarama-qarshi qo‘yiladi va passiv hisoblanadi. Kontrpassiv schyotlar, aksincha, asosiy passiv schyotlarga qarama-qarshi qo‘yiladi va aktiv hisoblanadi.

Kontraktiv schetga misol kilib «Asosiy vositalarning eskirishi» schyotini olish mumkin. Bu schyot yordamida olinadigan ko‘rsatkichlar xususiyatini aniqlash uchun u bilan bog‘liq bo‘lgan boshlang‘ich qoldiq summani «Asosiy vositalar» schyotini olamiz.

Kontraktiv schyotlar ta’rifi

Tartibga solinuvchi

Tartibga soluvchi

aktiv schyot

passiv schyot

D-t

K-t

D-t

K-t

qoldiq A

qoldiq B

A-B=V
77

SHartli belgilar:

A - tartibga solinuvchi moddaning boshlang‘ich qiymati

B - boshlang‘ich baholanishdan ayirib tashlanadigan tartibga soluvchi moddaning summasi

V - tartibga solinadigan moddaning haqikiy summasi.

Kontraktiv schyotlar tarkibiga 0200 «Asosiy vositalarning eskirishini hisobga

oluvchi schyotlar», 0500 «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi

schyotlar», 2980 «Savdo ustamasi», 4910 «Dargumon qarzlar bo‘yicha rezerv»

schyotlari kiradi.

Kontrpassiv schyotlar katoriga yangi schyotlar rejasi bo‘yicha 8600 «Sotib olingan

o‘z aksiyalari», 9040 «Sotilgan tovarni qaytarish» va 9050 «Xaridor va

buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» schyotlari kiritilgan.

Kontrpassiv schyotlarining tuzilishini 8600 «Sotib olingan xususiy aksiyalar hisobi

schyotlari» misolida ko‘rib chihamiz. Bu schyot 8310 «Oddiy aksiyalar» va 8320

«Imtiyozli aksiyalar» schyotlariga nisbatan kontrpassiv bo‘lib aksioner jamiyatining

aksiyadorlik kapitalini kamayishini ko‘rsatadi va balansda ko‘rsatiladigan ustav

kapitalining umumiy jamidan chegiriladigan summa hisoblanadi.