152
D
Ü Ş Ü N C E
D
Ü N Y A S I N D A
T
Ü R K İ Z
Azerbaycanda humanitar fikir istigameti,
elbette Türkiye, İran ve Rusya amili ile bağlı olmuşdur.
Bir anlıg C.Memmedguluzadenin “Anamın Kitabı”
dramını hatırlayalım. Eserde Azerbaycan, ümumen
Şerg tehsil sisteminin Fars, Rus ve Türk edebi-ictimai
mühiti ile bağlı olmasının incelikleri ifadesini tapmışdı.
Dediyimiz odur ki, XIX esrin II yarısından sonra elm
ve tehsil üsulunun esasları İran, Türkiye ve Rusiya ile
müeyyenleşirdi.
Azerbaycanda ve Türkiyede kapitalist igtisadi
münasibetleri “üsuli-cedid” deyilen millî herekatçılığı
doğurmuşdu. Bu da tebii ki, elm ve tedrisin inkişafına
mühüm tesir göstermişdi. Gafgaziya’da, ümumen,
Şergde İran, Türkiye ve Rusiya sosial-siyasi ve menevi
strukturlara tesir ederek mövge üstünlüyünü elde
sahlamag istemişdi. Hatırlayağın İran-Rus ve Türk-
Rus müharibelerini. Hemin müharibelerin neticeleri
olarag Azerbaycanda maarif ve medeniyyet işi öz
harakterini müeyyenleşdirmişdi.
XIX. esrin II yarısında mövcud maarifçilik tedrisde de bir yenilik doğurmuşdu.
Mollahana, medrese tipli mektebler, fanatizm ve mövhumatı tebliğ eden telimler
zeiflemiş, millî ruhlu, dünyevi harakterli mekteb-ders üsullu yaranmağa başlamışdı.
Elbette, bunun sosial-siyasi ve medeni-kulturoloji sebebleri var idi.
İran, Türkiye, Rusiya ve Azerbaycan münasibetlerini nezere alsag, demeliyik ki,
ölkemizde mövcud olmuş elm ve tehsil üsulu İran, Türkiye ve Rusiya’da geniş menada
ümumilik teşkil etmişdir. Elbette, burada İrevan ve Gürcüstan istisna deyildir. Bu
bahımdan demeliyik ki, XIX. esrin II. yarısından “üsuli-cedid” adlandırılan mektebler
Guzey ve Güney Azerbaycanı, Türkiye, İrevan, Gürcüstan ve Rusiya sosial-siyasi, igtisadi-
medeni münasibetlerine esaslanmışdır. “Üsuli-cedid” maarifçilik herekatı Osmanlı
Ebdülhemid Türkiyesi, Nikolay Rusiyası, Mehemmedeli İran üsuli-idaresi üçün ortag
mekan olmuşdu.
Bes “Üsuli-cedid” deyilen tedris üsulu hansı tarihi şeraitde meydana gelmişdi?
Yaranmağının mügeddem şertleri nece idi? “Dersi-üsuli-cedid” millî zeminde
meydana geldiyinden millî mesele idi. Ortodoksal skolastik elm ve telimi dünyevi
tefekkür üstelediyinden yeni üsullu mekteb ve telimlerin meydana gelmesi üçün
sosial-siyasi şerait yetişmişdi. En esası bu idi ki, millî maarifçilik herekatı halg içerisine
getmişdi, bütün zehmetkeş tebegeleri herekete getirmişdi. “Üsuli-cedid”çilikde millîlik,
Bu bahımdan
demeliyik ki,
XIX. esrin II.
yarısından
“üsuli-cedid”
adlandırılan
mektebler
Guzey ve Güney
Azerbaycanı,
Türkiye, İrevan,
Gürcüstan
ve Rusiya
sosial-siyasi,
igtisadi-medeni
münasibetlerine
esaslanmışdır.
153
S
İ Y A S E T V E
K
Ü L T Ü R
D
E R G İ S İ
dünyevilik ve helgilik başlıca amil olmuşdu. Bir az da
konkretleşdirsek, “cedidçilik” Bakı, Guba, Şuşa, Şeki,
Zagatala, İrevan, Nahçıvan, Gazah, Gence, Tiflis, Tebriz,
Şamahı, Lenkeran, Cebrayıl erazilerini ehate etmişdi.
“Üsuli-cedid” mektebleri ortag edebi fikir
bahımından Bağçasaraydan başlamışdı. Bu herekat
Kırım Tatarı olan İsmayıl Bey Gaspıralı’nın adı ile bağlı
olmuşdur. İ.Gaspıralı 1851. ilde Kırım’ın Ovçuköy
kendinde, herbçi ailesinde doğulmuşdu. “Gaspıra”
onun atası Mustafa ağanın doğulduğu yerin adıdır.
İ.Gaspıralı’nın ictimai-pedagoji dünya görüşünün
formalaşması Rusiya ile bağlıdır. Atası Odessa
gimnaziyasını bitirmişdi. Dövrünün mütereggi ziyalısı
olmuşdu. İ.Gaspıralı’nın heyatının müeyyen müddeti
Bağçasaray’da keçmişdi, evvel medrese tehsili almış,
sonra Simferepol ve Voronej’de Rus mekteblerinde ohumuşdu.
Rusiya’da tehsil islahatları ile tanış olan İ.Gaspıralı mensub olduğu erazide –
Bağçasaray’da yeni tipli mekteb teşkil etmeye başlamışdı. O, millî mefkuresinin esaslarını
“Rusiya Müselmanları” (1881) adlı eserinde ifade etmişdir. İ.Gaspıralı islahatı ibtidai
mekteblerden tedricen başlamışdı. Bildirirdi ki, dersler Guranı ohumag ve yazmagdan,
namaz gılmag ve İslam tarihini öyrenmekden başlamalıdır (Dini yoh, tamamile dünyevi
haraktlerde! Bu günkü orta mekteb tedrisini hatırlayalım/?/). Telimin esasında millî
mezmun dayanmalıdır, yeni Türk dili, onun fonetik, morfoloji ve sintaktik esasları
öyredilmelidir. Dünyevi bilikler sırasından riyaziyyat, coğrafiya, dunya tarihi, anatomiya
ve başga fenler tedris edilmelidir. İ.Gaspıralı yazırdı: “Rusiya Türklerinde 16 mine yahın
mehelle mektebi, 214 medrese var. Burada yalnız Guran ve namaz duaları öyredilir.
Uşaglar Türkce beş setir ohumağı ve yazmağı öyrenmeden Guranı bitirirler.” O, bu
sebebden Bağçasaray’da “üsuli-cedid” mektebi açmış, Türk dünyasına, ümumtürk fikir
ve düşüncesine güclü tesir göstermişdir.
Elbette, bele düşünmek olmazdı ki, İ.Gaspıralı’nın “üsuli-cedid” mektebinden
sonra, başga “üsuli-cedid” mektebleri yaranmağa başlamışdı. Bu bir ideya-nezeri başlangıc
– herekatçılıg olub tedricen coğrafi erazilere yayılmış, yeni mekteblerin açılmasına şerait
yaratmışdı. XIX. esrin 60. illerinden başlayarag bu herekatların özülü goyulmuşdur.
Bes bu “üsuli-cedide” sosial-siyasi münasibet nece olmuşdur? Bu bahımdan Guzey
ve Güney Azerbaycan, Türkiye ve Rusiyanın sosial-siyasi ve medeni mövgeyi nezere
alınmalıdır. Tebii ki, kadro siyaseti aparılmadan, müellim kadroları yetişdirmeden tedris
işini heyata keçirmek olmazdı. Bes kadro siyaseti nece heyata keçirilmişdi? Elbette, her
En esası bu idi
ki, millî maarifçilik
herekatı halg
içerisine getmişdi,
bütün zehmetkeş
tebegeleri
herekete
getirmişdi. “Üsuli-
cedidӍilikde
millîlik, dünyevilik
ve helgilik başlıca
amil olmuşdu.
Dostları ilə paylaş: |