Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 309 -
ayrı salnaməçilər bu keçiddən danışarkən «Xəzər qapısı», «Alban qapısı»,
«Hun keçidi», «Qafqaz qapısı» kimi adlar işlətmişlər. Bu şəhərin adını və
qala divarlarının inşaasını sasani hökmdarı I Xosrov Ənuşirəvanın eramızın
VI əsrində Qafqaza yürüşü ilə əlaqələndirənlər, məsələn, Rusiya Elmlər
Akademiyası Dağıstan Elm Mərkəzinin Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya
İnstitutunun işçisi İqor Semyonov,
189
yəqin ki, bu suala cavab verməkdə
çətinlik cəkməzlər. Belə ki, qədim yaşayış məntəqəsi kimi Dərbəndin tarixinin
5 min il olması barədə iddialara baxmayaraq, şəhər kimi onun təqribən
2500 il yaşı vardır. Yəni onun təməli təxminən eramızdan 450 il əvvəl
qoyulmuş və sasanilər orta hesabla min il sonra bu şəhəri ələ keçirmişlər.
Elə isə onda həmin min il ərzində bu şəhərin adı nə olmuşdur? İkincisi, əgər
rəsmi tarixşünaslıqda bildirildiyi kimi,
«sasani şahları öz imperiyalarını
köçəri hunlardan, sonrakı dövrlərdə isə xəzərlərdən qorumaq üçün
Dərbənd şəhərinə və onun strateji əhəmiyyətinə xüsusi diqqət verir və
II Yezdəgirdin hakimiyyəti dövründə Beşbarmaq dağının zirvəsində
müdafiə əhəmiyyətli ilk istehkamın (Beşbarmaq səddinin) inşasını həyata
keçirmişdilərsə» nə üçün Dərbənd qala divarlarının və Beşbarmaq tikililərinin
hörgü daşları üzərində sasani rəmzlərinin bir nümunəsi də yoxdur? Əvəzində
isə yüzlərlə hun, xəzər və digər türk dayfalarının etnik damğa işarələri həkk
edilmişdir?!
Eramızın VIII əsrinin birinci yarısında İkinci Türk Xaqanlığının görkəmli
hərbi-siyasi xadimlərindən olan Tonyukuka həsr olunmuş daş kitabələrdə
(725/726) də «Temir Kapığ
» ifadəsinə rast gəlinir. Bundan başqa, Bilgə
xaqan (683/4-734) abidəsində də müdafiə səddi anlamında «Temir Kapığ»
ifasinə təsadüf olunur: «
Temir Kapığka təgi konturmuş. İki ara idi oksuz
ili ança olur etmiş».
190
Bu mətnin sadələşdirilmiş yozumu belədir: «Dəmir
Qapıya, iki müdafiə səddi (divarları) arasındakı ərazidə (Bilgə xaqan) oxsuz
(oxlara bölünməyən, tayfalara parçalanmayan) xalqı yerləşdirmişdir». Əski
türk dillərində hərbi termin olan və «keçilməz yer», «qorunan keçid» anlamını
verən bu ifadə «Dəmir Qapı», «Temir Kapïğ», «Vaskapu», «Dömörkapu» kimi
toponimlər şəklində Mərkəzi və Ön Asiyada, Şərqi Avropada da qalmaqdadır.
Tədqiqatçıların qənaətinə görə, ən məşhur «dəmir qapı» Amudərya və Sirdərya
çayları arasında yerləşən bölgədə – Baysuntau dağında, Səmərqənd-Termez yolu
üzərindəki dar keçid olmuşdur. Buradakı kəndlərdən biri isə «Dərbənd» adlanır.
189
И.Семенов. «Сасаниды и строительство Дербентского оборонительного комплекса», http://www.
gumilev-center.az/sasanidy-i-stroitelstvo-derbentskogo-oboronitelnogo-kompleksa/
190
Ə.Rəcəbli. «Qədim türk yazısı abidələri», 1-ci cild. Bakı, 2009
Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 310 -
Mərkəzi Asiyada digər «dəmir qapı» Bəlx şəhərini Səmərqəndlə bağlayan,
eni 12-14 metr, uzunluğu isə 3 kilometrə çatan ensiz keçiddir. Türklərin
məskunlaşdıqları başqa bir ərazidə - Şimali Karpat dağlarında, Dunay çayının
keçdiyi boğazlardan biri də «Dəmir qapı» kimi tanınmaqdadır. Macarıstan
Elmlər Akademiyasının professoru, tanınmış altayşünas İmre Baski Qafqazdakı
«Dəmir qapı» toponiminin Dərbənd şəhərinin ilkin adlarından olmasına
əmindir və bu toponim ilk dövrlərdə təkcə şəhəri deyil, onun yaxınlığında
strateji xarakter daşıyan keçidi də əhatə etmişdir. Belə ki, türk xalqları (hunlar,
avarlar, xəzərlər) qədim advermə tərzlərini Qafqazda da tətbiq etmiş, Mərkəzi
Asiyadakı strateji keçidlərin analoqunu bu regionda da tapmış, onu «Dəmir
qapı» adlandırmışlar. Müəllif «Kitabi-Dədə Korqud» eposundakı
«Dəmir qapı
Dərbənddəki dəmir qapını təpip alan Kıyan Səlcuq» ifadəsini misal çəkərək,
ikinci «dəmir qapı» sözlərinin şəhərə deyil, məhz Xəzər dənizi və Qafqaz
dağları arasındakı dar keçidə aid olduğunu bildirir. İ.Baski türklərin regiondakı
qədim müdafiə səddini Dərbənd və onun ətrafları ilə məhdudlaşdırmır, onun
mürəkkəb sistem olaraq, Azərbaycanın şimal bölgələrini də əhatə etməsindən
əmindir. Alim yazır:
«Təbii ki, qapının olduğu yerdə möhkəm divarların və
ya hər hansı bir barmaqlığın mövcudluğu vacibdir. Bu, belə də olmuşdur!
Təqribən 508-ci ildə «Beş barmaq» adlanan yerdən daş və bişmiş kərpicdən
divarın inşaasına başlanılmışdır. Bu sədd şimala doğru 3650 metr, cənub
istiqamətinə isə 3500 metr uzanırdı. Bir-birindən 350-450 metr aralıda olan
bu iki paralel divar Xəzər dənizinin hüdudlarınadək davam etmişdir».
191
Burada maraq doğuran və tədqiqatçının qənaətini təsdiqləyən məqamlardan
biri Dərbənd qala divarlarındakı işarələrlə Beşbarmaq dağındakı damğaların
(L.Lavrovun təsnifatı) identikliyidir. Bundan başqa, İmre Baski araşdırmalar
nəticəsində türk xalqlarının tarixən məskunlaşdıqları ərazilərdə – Mərkəzi
Asiyada, Qafqazda, Azərbaycanda, Türkiyədə, Macarıstanda, Makedoniyada
ensiz keçidlər, möhkəm müdafiə sədləri ilə bağlı olan və sonralar yaşayış
məntəqələrinə çevrilən 30-dan çox «Dəmirqapı», «Dəmirqapıy», «Dömirqaı»
və macar dilinə kalka şəklində tərcümə olunmuş «Vaskapu» toponimini də
müəyyən etmişdir.
191 I. Baski. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
I. Baski. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
I. Baski. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
. Baski. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
Baski. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
. “Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
Demirkapilar (Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
(Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
Temir Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
Qapïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
ïğ, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
, Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
Vaskapu, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
, Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
Dömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
ömörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
mörkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
örkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
rkapu)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
)”, makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
makale I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı
ı Türk Dünyası Kültür Kurultayı
Türk Dünyası Kültür Kurultayı
ürk Dünyası Kültür Kurultayı
rk Dünyası Kültür Kurultayı
Dünyası Kültür Kurultayı
Dünyası Kültür Kurultayı
ünyası Kültür Kurultayı
nyası Kültür Kurultayı
ı Kültür Kurultayı
Kültür Kurultayı
ültür Kurultayı
ltür Kurultayı
ür Kurultayı
r Kurultayı
Kurultayı
Kurultayı ı
(9-15 Nisan 2006 Çeşme-İzmir)’nda bildiri olarak sunulmuştur, http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1415210500_
baskiimre.pdf
Dostları ilə paylaş: |