Davronbek hoshimovich qodirov ijtimoiy ishning etik prinsiplari va qadriyatlari

 
4.2. Axloqning manbalari va axloqning tuzilishi 
Axloqning tuzilishi bir necha elementlardan iborat. Aristotel 
davridan boshlab axloqiy ong va axloqiy amallar alohida ajratilgan. 
Zamonaviy etika ularga axloqiy munosabatlarni qo‘shadi. Shunday qilib, 
axloqning tuzilishiga quyidagilar kiradi: 
1. Axloqiy ong - harakatga undaydigan regulyativ g‘oyalar; 
2. Axloqiy faoliyat - axloqiy motivlar (axloqiy amalning tuzilishi) 
tomonidan yuzaga keladigan darajadagi harakatlar. 
3. Axloqiy munosabatlar - axloqiy talablarni amalga oshirish 
darajasidagi har qanday munosabatlar (oilaga, mehnatga, Vatanga, 
5
Жижко
.
Е
.
В
.
Профессионально
-
этические основы социальной работы. Красноярск: 
Сибирский федеральный университет
, 2010. - 
С 15
-17. 

---

38 
tabiatga nisbatan munosabat; shuningdek, odamlar o‘rtasidagi 
munosabatlar, agar bu munosabatlarda axloqiy me’yorlar mujassam 
bo‘lsa). 
Axloqiy ongning konseptual tuzilishi. Axloqiy ong uning 
tuzilishini tashkil etuvchi tushunchalar va kategoriyalar bilan ishlaydi. 
Yaxshilik - ijobiy axloqiy qadriyatni bildiruvchi tushuncha bo‘lib, 
odatda axloqning mohiyati bilan belgilanadi. Shu ma’noda yaxshilik 
mutlaqdir; yaxshilik yomonlik emas, u hech qachon salbiy qadriyat bo‘la 
olmaydi. Turli odamlar ezgulik tushunchasini turli ob’ektlarga turli 
yo‘llar bilan qo‘llaydilar, ularga ijobiy qadriyat deb baho beradilar. 
Burch – axloqning imperativ xususiyatini, uning buyruq beruvchi 
xususiyatini ifodalovchi tushunchadir (axloqiy talabning xususiyatlari 
“Axloq xususiyatlari” bo‘limida muhokama qilinadi). Rasmiy ravishda, 
asosiy burch yaxshilik qilishdan iboratdir. Rigoristik an’ana ezgulik 
bilan solishtirganda burchni asosiy tushuncha deb hisoblagan, chunki 
unda axloq o‘z-o‘zidan yaxshilikka intilish sifatida emas, balki o‘z-
o‘zini majburlash va burch sifatida talqin qilingan. 
Vijdon - bu axloqiy talab, "burchning boshqaligi" shaxsning ichki 
kechinmasini bildiruvchi tushuncha. Vijdon axloqning nazorat-imperativ 
mexanizmi - u bizning axloqiy xulq-atvorimizning axloqiy 
e’tiqodlarimizga muvofiqlik darajasini baholaydi (nazorat qiladi); o‘z 
axloqiy e’tiqodlarini amalga oshirish uchun harakatlarni rag‘batlantiradi; 
rivojlangan vijdon hech qanday burchni bajarishga majbur qila 
olmaydigan talablarni (imperativlarni) belgilaydi (masalan, jasorat 
ko‘rsatish). 
Burch tashqi (shaxs tomonidan o‘zlashtirilgan bo‘lsa ham), 
ijtimoiy, tarixiy jihatdan aniqlangan, tabaqalashtirilgan (farzandlik 
burchi, vatanparvarlik burchi, kasbiy burch va boshqalarga), ratsional 
motivatsiyalangan axloqiy talabni ifodalaydi. Vijdon ichki, shaxsiy, 
o‘zgarmas va ob’ektiv, umuminsoniy va universal, motivatsiyasiz 
axloqiy talablarni tashkil etadi. 
O‘z burchlarini bajarish va vijdonga sodiqlik sha’n va qadr-qimmat 
tushunchalari bilan mustahkamlangan shaxsning axloqiy qadriyatini 
belgilaydi. 
Sha’n - bu ijtimoiy guruhning vakili (harbiy, professional, qizlik va 
boshqalar) sifatida shaxsning ma’naviy mavqeini belgilaydigan 
tushuncha. Sha’n ushbu guruhga tegishli xulq-atvorlarni bajarish orqali 
erishiladi, shaxsning ushbu guruh bilan axloqiy aloqasini ifodalaydi. 
Inson xizmatlariga jamoatchilik tomonidan baho berish, uning 

---

39 
jamoatchilik tomonidan e’tirof etilishi natijasida sha’ni shakllanadi. 
Jamoatchilik fikrining salbiy munosabati sha’nning yo‘qolishiga olib 
kelishi mumkin. 
Qadr-qimmat - bu insonning axloqiy qadr-qimmatini ifodalovchi 
tushuncha. Bu tabiatan insonga tug‘ilganidan beri beriladi, uning 
insoniyatga axloqiy mansubligini ifodalaydi va inson tomonidan uning 
axloqiy fazilatlariga baho sifatida boshdan kechiriladi. O‘z-o‘zini 
hurmat qilish o‘z yutuqlarini boshqa odamlarning yutuqlari bilan 
solishtirishni emas, balki o‘zini axloqiy shaxsning ideal g‘oyasi bilan 
solishtirishni o‘z ichiga oladi. Agar biror kishi boshqalarning ommaviy 
harakati bilan sharmanda bo‘lishi mumkin bo‘lsa, uning qadr-qimmati 
faqat o‘zining past, nomaqbul hatti-harakatlari natijasida yo‘qolishi 
mumkin. 
An’anaviy axloqda or-nomus va qadr-qimmat hodisalarining 
nisbati har xil bo‘ladi: shaxsning sha’ni uning shaxsiy xizmatlarining 
oqibati emas, balki imtiyozli ijtimoiy guruhga mansubligining 
natijasidir. Sha’nniga ega bo‘lish shart emas, faqat referent shaxsni 
qoralasa, uni "yo‘qotish" mumkin. Ushbu axloq tizimidagi qadr-qimmat 
imtiyozli guruh ichidagi maqom bo‘lib, uni shaxsan olish va himoya 
qilish kerak. 
Axloqiy ong tarkibiga axloqiy tuyg‘ular ham (sevgi, mehr-shafqat, 
uyat va boshqalar) kiradi. Ular psixikaning nazoratsiz reaksiyalaridan 
farq qiladi, chunki ular bizga burch sifatida yuklanib, axloqiy 
tushunchalarning hissiy shakli (burch hissi, mas’uliyat hissi, o‘z-o‘zini 
hurmat qilish hissi va boshqalar) sifatida ishlaydi. Axloqiy hatti-
harakatlarni amalga oshirishda ong past his-tuyg‘ularni (affekt, 
ehtiroslar) boshqaradi, lekin yuqori his-tuyg‘ularni (vijdon) tinglaydi. 
Axloqiy funksiyalar. Axloqning jamiyat va shaxsning hayotidagi 
roli ko‘p. Axloq nima uchun mavjudligini tushuntirish qiyin, lekin uning 
nima uchun mavjudligini, qanday funksiyalarni bajarishini tavsiflash 
mumkin. 
Insonparvarlik funksiyasi. Axloq bizni hozirgi cheklanganimizdan 
yuqoriga ko‘taradi, insoniylik orientirini yaratadi. Axloqning mavjudligi 
har birimiz yaxshiroq yashashga loyiq ekanligimizdan dalolat beradi. 
Axloqiy xulq-atvorda biz nomukammal insoniy tabiatimizni yengishimiz 
mumkin: hatto nogiron ham yaxshi bo‘lishi mumkin. Har qanday 
“tabiat” axloq bilan insoniylashtiriladi. Agar dunyo va koinot o‘z-
o‘zidan yaxshi yoki yomon bo‘lsa, axloq ham ularga ezgulik 

---

40 
tushunchasini yetkazishga, dunyoni inson uchun yaxshi, insonga mos, 
mazmunli yashash uchun qulay qilishga intiladi. 
Demak, axloqning gumanistik vazifasi dunyoni insonga mos 
yarasha, insonni esa o‘zining nomiga munosib qilishdir. Hayot 
jarayonida biz doimo ijtimoiy rollarni o‘ynaymiz, har bir vaziyatda biz 
tegishli funksiyalarni bajarib "men"ning faqat bir qismini ko‘rsatamiz. 
Axloqda biz alohida xususiyatlardan tashqarida - "umuman odamlar" 
sifatida namoyon bo‘lamiz. Axloq insonga uning benuqsonligini, 
borlig‘ining to‘liqligini qaytaradi, bu uning olijanob insonparvarlik 
rolidir. 
Regulyativ funksiyasi. Axloq ham shaxsning, ham jamiyatning 
xulq-atvorini tartibga soladi. Uning mohiyati shaxsning o‘zini o‘zi 
boshqarishi va umuman ijtimoiy muhitning o‘zini o‘zi boshqarishidadir. 
Qadriyatga yo‘naltiruvchi funksiyasi. Axloqiy regulyatsiya 
insonning hayotda o‘zini axloqiy qadriyatlarga muvofiq mustaqil 
ravishda yo‘naltirishidan iborat. Axloq inson uchun hayotning mazmuni, 
inson taqdiri, insoniy barcha narsalarning qadri haqida tasavvurlar kabi 
muhim ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi. Garchi ular bevosita amaliy 
ahamiyatga ega bo‘lmasa ham, ular bizning mavjudligimizning kundalik 
hayotiga eng yuqori ma’no-mazmun berish, uning ideal istiqbolini 
belgilash uchun zarurdir.