139
və təbii koloriti ilə, normal həyat tarixi və dolğun ritmi ilə əks et-
dirilmişdir. Elçinin romanlarında (“Ölüm hökmü”, “Ağ dəvə”,
“Mahmud və Məryəm” də olduğu kimi) tarixiliklə müasirliyi us-
talıqla yaradıcı bir təxəyyüllə birləşdirə bilmişdir.
Ədəbiyyatımızda “Mahmud və Məryəm” tipli bənzərsiz folk-
lor romanlarını yarada bilmək də məhz Elçinə nəsib olmuşdur. Bu
romanda folklor motivi müasir həyatın problemləri ilə bacarıqla
uzlaşdırılmışdır. Bütövlükdə millilik və müasirlik Elçinin yaradı-
cılığının ana xəttini müəyyən edir. Bu cəhət də xüsusi qeyd olun-
malıdır ki, Elçinin əsərlərindəki müasirlik ruhu konkret, bəlli bir
mərhələnin bədii ovqatının ifadəsi olaraq qalmır, davamlı xarakter
daşıyır, inkişaf edən həyatla birgə, yanaşı addımlaya bilir. Bu
xüsusiyyət onun nəsrində olduğu kimi, drama-turgiyasında da
qabarıq şəkildə nəzərə çarpır [1,6].
Elçinin dram əsərlərində verdiyi adlar da xüsusi diqqəti cəlb
edir. Novator sənətkar kimi tanınan yazıçı, nə qədər novatordursa,
bir o qədər də ənənələrə bağlıdır. Misal üçün “Dəlixanadan dəli
qaçıb” komediyasında Elçinin müraciət etdiyi mövzu, sanki yeni
dövrün “Dəli yığıncağı”ndan ibarətdir.
Müxtəlif bu əsərlərində hadisələrin cərəyan etdiyi məkanı qə-
zet redaksiyası kimi düşündürmüşdür. Əsər boyu pyesin əsas işti-
rakçıları – professor, şəfqət bacısı, məsul katib, siyası icmalçı, şö-
bə müdiri, katibə, ədəbi işçi (şair) özünün səhnədəki əməl və rəf-
tarları ilə dəlixana adamları kimi nəzərə çarpır, lakin, Elçin, onlar-
dan hər birinin fərdi xüsusiyyətlərini də sənətkarlıqla müəyyən
etmişdir.
Fikrimcə, Elçinin “Dəlixanadan dəli qaçıb” tragedikomediyası
ilə “Mənim ərim dəlidir” pyesi bir-birini təkrar etməmək şərtilə
bir-birini tamamlayır.Bu əsərləri müstəqillik dövrü Azərbaycan
dramaturgiyasında ilk dialogiyada adlandırmaq mümkündür. Hər
iki əsər, eləcə də “Ah, Paris, Paris”, “Mən sizin dayınam”, “Qatil”
və s. kimi pyesləri həm ayrılıqda, həm də bir yerdə yaşadığımız
yaxın dövr tarixinin, mühütün və cəmiyyətin bədii dərkinə sanbal-
lı töhfədir. Buna görə də həmin əsərlər xalq yazıçısı Elçinin cə-
miyyətşünas bir dramaturq olduğunu qəti olaraq təsdiq edir və bu
140
əsərlərin ədəbi tənqidin yüksək elmi qiymətini alması müəllifin
həm də yeni dövrün yeni əsas aparıcı dramaturqu olduğunu təs-
diqləyir. [28,7]. Bütövlükdə Elçin yaradıcılığınada istər əsərlərinə
verilmiş adlar, istərsə də obraz adları yazıçının yaratdığı sürətlərin
tamını təşkil edir. Dilçilikdə onomastik vahidlərin tədqiqində
klassik ədəbiyyat nümunələrində ayrıca işlər aparılmışdır.
A.Paşayev “Nizami Gəncəvinin poetik antroponimiyası”,
M.Adilov “Füzuli qəzəllərində xüsusi adların üslubi poetik xüsu-
siyyətləri”, E.Quliyeva “Rəşidəddinin Oğuznamə əsərində antro-
ponimlər”, Cavadov Ə., Cahani Q. “Nizaminin əsərlərində hidro-
nim haqqında”, Firuzə Məmmədlinin “Bədii dilin estetik mənbə-
ləri” və s. kimi tədqiqatlar klassik poeziyanın üslubi məqamlarını
açmaq məqsədi daşıyır [9].
Həm xalq ədədbiyyatında, həm klassik ədəbiyyatda onomastik
vahidlərin tədqiqi bir növ həmin ədəbiyyatın poetikasını tədqiqi
kimi də görünür. Çünki bu adlar sözün həqiqi mənasında poetik
çalar daşıyır və bir növ sənətkarın qüdrətini nümayiş etdirir. “Poe-
tik onomastikanın mühüm problemlərindən bir ayrı-ayrı klassik
yazıçı və şairlərin onomastik vahidlərdən istifadə hər bir yazıçı və
şairin özünəməxsus fərdi yaradıcılıq xüsusiyyətləri vardır” [10].
Ona görə də son dövr dilçilikdə ayrı-ayrı klassik və müasir
ədəbiyyat nümayəndələrinin yaradıcılığı bir mənbə kimi götürü-
lür. Məs.: F.Bağırovanın “S.Rəhimovun əsəsrlərinin onomastika-
sı”, [11;12,164-165]; L.Piriyevanın “Molla Nəsrəddin jurnalında
onomastik vahidlərin linqvistik xüsusiyyətləri”, 1996 [9]; Hüsey-
nova Həcər “Səməd Vurğunun bədii əsərlərində onomastik vahid-
lərin linqivistik xüsusiyyətləri”, 2001 [13]; və s. kimi tədqiqatlar
sırf üslubiyyat məsə-lələri ilə bağlı olan araşdırmalardır [14].
D.Əliyevanın “M.S.Ordubadinin romanlarında onomastik vahid-
lərin linqvistik xüsusiyyətləri”, Bakı, 1996 [15], R.Məhərrəmova
“Sabirin dili” [16] adlı monoqrafiyasında onomastik vahidlərin
üslubi çalarlarını gətirməyə çalışmışdır.
Şübhəsiz, satirik ədəbiyyatda işlənən onomastik vahidlərlə
ciddi ədəbiyyatdan onomastik vahidlərin xeyli dərəcədə fərqləndi-
rilməsi var.R.Məhərrəmova tədqiqatında şəxs adları əvəzinə “şəx-
141
siyyət adları” termini işlədir. O, tarixi şəxsiyyət adları, şair yazıçı,
ədiblərin adları, satiralar boyu təsvir olunmuş fırıldaqçı, dindar,
nadan, cahil, sadə müsəlman qardaşlarına verilən adlar, qadın tip-
lərinin adları kimi dörd başlıq altında təhlilə cəlb edir [16, 26-34].
T.Əliyeva “Mehdi Hüseynin onomastikası”nı, Bakı, 1997 [17],
araşdırmalarını göstərmək olar. T.Əliyeva Mehdi Hüseynin ono-
mastikasını tədqiq edən zaman onomastik vahidlərin leksik-se-
mantik qruplarını yazıçının ayrı-ayrı əsərlərində ümumiləşdirmə-
yə çalışır. Antroponimlər, toponimlər, ktematonimlər haqqında ət-
raflı məlumat verir və digər istiqamətdə həmin adların qrammatik
xüsusiyyətləri haqqında danışır. Nəticə etibarilə belə qənaətə gəlir
ki, “bədii əsərlərdə xüsusi adların üslubi imkanlarına dair apa-
rılmış araşdırmalar göstərir ki, onomastik vahidlər bədii əsərin
ideyasının oxucuya çatdırılmasında milli koloritin gücləndirilmə-
sində, obrazların daha canlı yaradılmasında, satirik gülüşün şid-
dətlənməsində və s. məqamlarda ən dəyərli dil vahidi rolunu oy-
nayır” [18].
Elçinin yaradıcılığında da “Əzizinin cəfası” romanında verilən
antroponimlər real həyatı şəxsiyyətlərin adlarıdır. Əsərdə Vyaçis-
lav Tixinov, Prof. Lev Aleksandroviç Zilber, Mir Cəfər Bağırov,
Əliağa Vahid, Vera Nikolayevna, Hüseyn Cavid, Yusif Vəzir Çə-
mənzəminli, Nəriman Nərimanov, Ruhulla Axundov və b. real
tarixi şəxsiyyətləri bədii ədəbiyyata gətirmişdir.
Bədii əsərlərdə xüsusi adların tədqiqi problemi dilçilikdə ümu-
mi onomastikanın tərkib hissəsi kimi görünür.Çünki, bədii əsərlər
üzrə aparılan tədqiqat bütövlükdə onomastik vahidlərin mövcud-
luq mənbələrinin bir hissəsidir.
Bu şöbədə xeyli tədqiqat işləri aparılmış və maraqlı nəticələr
əldə olunmuşdur. Məs.: Ə.Quliyevin “Orxon Yenisey abidələri”
və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarındakı antroponimlərin tipo-
loji xüsusiyyətləri, Ə.Tanrıverdiyevin “Azərbaycan türk mənşəli
antroponimlərin
leksik-semantik
cəhətdən
qruplaşdırılması
(XVII-XVIII əsr ədəbi-bədii materialları əsasında)”, Z.Əlizadənin
“Atalar sözlərində onomastik layın sintaktik və semantik xüsusiy-
yətləri”, R.Xalıqovanın “Kitabi Dədə Qorqud” dastanlarında an-
Dostları ilə paylaş: |