222
Şirinova Gülnar
magistr
ORTAQ TERMİNLƏRİN YARADILMASININ
ZƏRURİLİYİ, UNİFİKASİYASI VƏ PROBLEMLƏRİ
Türk dilləri üçün ortaq terminlər yaradılmasında, yaxud mü-
qayisəli dilçilik terminlərinin unifikasiya olunmasında bir sıra çə-
tinliklər meydana çıxır.Bunların bəziləri haqqında fikir söyləmək
doğru olardı.Bu sahədəki çətinliklərdən biri və ən əsaslısı indiyə-
dək türk dillərinin hamısı üçün normativ, yaxud nəzni qramma-
tikaların yazılmamasıdır.İkincisi, türk dillərinin dilçilik terminləri
içərisində sinonim, yaxud dublet terminlərin çoxluğudur.Həmin
məsələlər üzərində bir qədər ətraflı məlumat vermək məsələnin
işıqlandırılmasına kömək edə bilər.
Ayrı-ayrı türk dillərində söylənmiş fikirlər arasında müxtə-
liflik qalmaqdadır. Mətləb aydınlığı üçün bəzi örnəklərə müraciət
edək:məsələn, Azərbaycan dilinin qrammatika kitablarında sifətin
dərəcələri haqqında məlumata nəzər yetirək. M.Hüseynzadənin
fikrincə, Azərbaycan dilində sifətin altı dərəcəsi vardır: adi dərə-
cəsi, müqayisə dərəcəsi, üstünlük dərəcəsi, şiddətləndirmə dərəcə-
si, kiçiltmə dərəcəsi, çoxaltma dərəcəsi. Lakin AMEA Nəsimi dil-
çilik institunun çap etdirdiyi qrammatikada sifətin cəmi üç dərə-
cəsi qeyd olunur: adi dərəcəsi, azaltma dərəcəsi və çoxaltma dərə-
cələri. Bu müxtəliflik təkcə azərbaycan dilçilərinin arasında deyil,
həm də başqa türk dillərinin tədqiqatlarında da vardır. Türkmənis-
tan Dövlət Universitetinin nəşr etdirdiyi qrammatikada sifətin iki
dərəcəsi adi və əzizləmə dərəcəsi göstərilir. Amma Türkmənistan
EA dil və ədəbiyyat institutunun nəşr etdirdiyi elmi qrammatikada
sifətin 4 dərəcəsi: adi dərəcə, üstünlük dərəcə, müqayisə dərəcəsi
və kiçiltmə-əzizləmə dərəcələri müəyyənləşdirilmişdir.
Burada bir məsələ də diqqəti cəlb edir ki, ayrı-ayrı türk dil-
lərinin qrammatik kateqoriyaları 50-ci illərdən indiyədək intensiv
tədqiq olunmasına baxmayaraq, hələ də bir sıra problem düzgün
elmi həllini tapmamış qalır.
223
Türk dillərinin tədqiqi sahəsində hələ də müxtəliflik qalır.
Türk dillərinin tədqiqi aydındır ki,dilin materialları əsasında öyrə-
dilir, ancaq bu tədqiqatlardan başqa dil tədqiqatçılarının xəbəri
olmur. Məsələn, Azərbaycan dilçiliyində keçən əsrin 60-cı illərin-
dən başlayaraq felin lüğəvi məna qrupları müəyyənləşdirilməyə
başlanmışdır. Azərbaycan dili felləri, iş felləri, hərəkət felləri, nitq
felləri, görmə və eşitmə felləri və s.kimi lüğəvi məna qruplarına
bölünməsinin böyük elmi əhəmiyyəti vardır. Lakin bu məsələ
Azərbaycan dilçiliyində qalır, amma başqa türk dillərinə tətbiq
olunmur. Belə olan halda felin lüğəvi məna qruplarının adı olan
dilçilik terminləri başqa türk dillərində yaradılmır.Belə bir vəziy-
yət Azərbaycan dilində tabesiz mürəkkəb cümlənin tiplərində, ta-
besiz mürəkkəb cümlənin əlaqələrinin növlərində, felin keçmiş
zamanının bölgüsündə və s. rast gəlinir. Bu tip misalların sayını
istənilən qədər artırmaq olar.
M.Hüseynzadənin yazdığı “Müasir Azərbaycan dili” dərsli-
yində qrammatikanın bağlayıcı nitq hissəsi altı məna növünə bö-
lünür: birləşdirmə, bölüşdürmə bildirənlər, inkarlıq bildirənlər,
aydınlaşdırma bildirənlər.
Azərbaycan dilinin akademik qrammatikasında isə tabesiz
bağlayıcılar yenə də altı yerə bölünür: inkarlıq bağlayıcıları, qarşı-
laşdırma bağlayıcıları, aydınlaşdırma bağlayıcıları, birləşdirmə-
bitişdirmə bağlayıcıları, iştirak bildirən bağlayıcılar. Buradan
göründüyü kimi, Azərbaycan dilçiləri tabesiz bağlayıcıların altı
növünü qəbul edir. Amma türkmən dilçiliyində tabesiz bağlayıcı-
ların on bir növü müəyyənləşdirilir. Burada bir sual meydana
çıxır:” Bəs necə olur ki, bir-birinə çox yaxın olan iki qədim türk
dili bağlayıcılarının bölgüsündə bu cür müxtəliflik yaranmışdır.
Bunun bircə düzgün izahı vardır ki, tabesiz sintaktik vəzifəsinə
görə bölgüsündə iki qohum dilin tədqiqatçılar arasında fikir birliyi
yoxdur.Azərbaycan dilçiləri həmin məsələyə bir cür türkmən
dilçiləri isə başqa cür yanaşırlar. Tabesiz bağlayıcıların sintaktik
vəzifəyə görə bölgüsünü biz qalan 22 müstəqil türk ədəbi dilinin
qrammatikalarında da müqayisə etsək, daha çox ayrılıq üzə çıxa
bilər.Bu ayrılıq onu göstərir ki, türk dillərinin tədqiqində hər bir
224
türk dili daşıyıcısı olan dilçilərin məsələyə fərqli yanaşması özünü
göstərir. Bütün bu elmi ayrılıqlar, fərdi yanaşmalar özünü türk
dillərinin dilçilik terminlərinin müxtəlifliyinə gətirib çıxarmışdır.
Türk dillərinin müqayisəli dilçilik terminləri lüğətinin tərtibi, ya-
xud ortaq türk dilçilik terminlərinin yaradılmasında ümumitürk
dilçilik elmində qayda yaratmaq,elmi dürüstləşmələr aparmaq la-
zımdır. Bu işləri yerinə yetirmək üçün türkdilli dövlətlər vaxtaşırı
türkoloji simpoziumlar keçirmək yolu ilə elmi problemləri və
terminologiya məsələlərini düzgün həll edə bilər. Bu işləri gör-
məkdə türk dillərinin dilçilik terminlərinin unifikasiya məsələsini
ortaq terminlər yaratmaq işini həyata keçirməkolar.
Türk dillərində işləmək terminlərin tərkibində də ərəb və
fars mənşəli terminlər işlənə bilir:
Azərbaycan dilində: danışıq üzvləri, sadə geniş cümlə,
dəyişən nitq hissələri, əşya yazısı, əsas söz, eşitmə üzvləri,şəxs
sonluğu və s.
Türk dilində: aheng durağı, aheng obeği, aheng vurğusu
alıntı kelime, ani ses, ani üzsüzler,ara cümle,asıl anlam,ayırma
işareti,bağımlı cümle ves.
Türkmən dilində: inkar gitme söz sözlemi, mukdar gerjen
sözlemi,səbəp-maksut dəldurqınçı, xal doldurqınçı və s.
Qaqauz dilində:
Türk dillərində elə termin birləşmələri də vardır ki, ərəb və
fars mənşəli sözlərdən ibarətdir.
Azərbaycan dilində: fel əsası, feli cümlə, felin növləri, feli
sifət, mürəkkəb cümlə, sadə isim, mürəkkəb fel, vasitəli nitq,
vasitəsiz nitq və s.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Azərbaycan EA-nın nəşri, I
h., B.,1960.
2.Müasir Azərbaycan dili, IIhissə.Bakı, “ Elm”,1980.
3.N.Hüseynov. Azərbaycan terminologiyasının formalaşması və
inkişafı tarixi. NDA, Bakı,1994.
4. Xəzirki zaman türkmen dili. Aşqabat,1960.
Dostları ilə paylaş: |