Demokratik Modernite

54
Ortak bir statü hem de çağdaşlık adına birlikte 
ve gönüllü olarak kabul edilmiştir. Komplocu 
ve darbeci yaklaşımlar cumhuriyetin asli un-
surları olarak Türk ve Kürtler gönüllü ortak sta-
tü gerçeğini ortadan kaldırmaz. 10 Mart 1922 
tarihli “Kürdistan Muhtariyet (Özerklik) Yasa-
sı” ezici çoğunluk tarafından kabul edilmiştir. 
Osmanlı Mebusan Meclisi de 28 Ocak 
1920 yılında toplanarak, savaş bittiğinde Os-
manlı’nın elindeki toprakları referans alarak 
buraları ülke toprağı kabul etmiş ve buraları 
“Misak-ı Milli” (milli sınırlar) olarak tanım-
lamıştır. Birbirine düşürülmeye çalışılsalar da 
Kürt ve Türklerin kader birliğine uygun olarak 
birlikte mücadeleyi esas aldıkları görülür. Bu 
çerçevede; İşgal karşısında Anadolu ve Kürdis-
tan’da üç cephede savaş verilir. Kürdistan’da 
Ermenilere karşı yapılan savaşların ardından 
2 Aralık 1920 tarihinde yapılan Gümrü Anlaş-
ması, Sevr Anlaşmasıyla Ermenilere bırakılan 
illerin yanı sıra, 1878 yılında Ruslara bırakılan 
Kars ve dolayları da alınır. Artvin ve Ardahan 
da Gürcü hükümetine verilen ültimatom so-
nucu alınır. Etkili halk direnişleri nedeniyle 
1921’in baharında İtalya, güzünde de Fransa 
işgali sonlandırılıp çekilirler. Batı Anadolu’yu 
işgal etmiş olan Yunanlılar da yenilecek ve 1922 
yılının güzünde çekilmek zorunda kalacaktır. 
Böylelikle Sevr ile belirlenen hususlar Mus-
tafa Kemal öncülüğündeki kurtuluş hareketi 
sonucu işlevsiz kılınacaktır. Bu nedenle savaş 
sonrası ortaya çıkmış sorunları halletmek üze-
re yeni barış anlaşması ihtiyacı doğacaktır. (5)
İsviçre’nin Lozan (Lousanne) şehrinde yapı-
lan toplantı, itilaf devletleri ile Türk Hükümeti 
arasında yapılmıştır. Konferans öncesi yapılan 
birçok ikili görüşmelerinde zaten karara ula-
şılmıştı. Konferans İtilaf Devletleri’nin kara-
rını onaylayıp resmileştirmiş oldu. Anlaşmada 
İngilizler adına Lord Curzon, Türk ve Kürtler 
adına da İsmet İnönü ve Dr. Rıza Nur başkanlı-
ğında 27 kişilik bir heyet katılır. Heyet başkanı 
İsmet İnönü “biz Türkler ve Kürtlerin temsilci-
leriyiz” derken, Kürtlerin temsilcisi olarak ka-
tılan Diyarbakır mebusu Zülfü Tigrel de “biz 
Kürtlerle Türkler kardeşiz, ayrılmak istemi-
yoruz.” demiştir.(6) Fakat antlaşma metninde 
Kürtlerden tek kelime söz edilmez. Rus tarihçi 
M. A. Gastradya’ ya göre “canlanan Kemalist-
ler, Kürt sorununun Lozan konferansı günde-
mine alınmasına da karşı çıktılar… Sevr An-
laşması hükümlerini yerine getirmemek için 
çeşitli yöntemlere başvurmaya başladılar.”(7) 
Azınlıklar meselesinde bile ileri-
ki süreçte Kürtleri de kapsayabilece-
ği endişesiyle “Gayrİ Müslüman” azın-
lık olarak ele alınmasını sağladılar. Yani 
azınlık sorunu dinsel boyutu ile alınmıştır. Bun-
da İsmet İnönü’nün rolü belirleyici olmuştur.
Kürtlerin “Türklerle aynı haklara sahip” 
oldukları sıkça tekrarlanıyordu. Yeni olu-
şumun Türkler ve Kürtlerin ortak devleti 
olacağı, liderlerin ağzından hiç düşmüyor-
du. “Türklerin ve Kürtlerin ortak meclisi” 
 
sözü, parlamento tutanaklarında geçiyordu.
Rus tarihçi M. A. Gastraya, “Mustafa Ke-
mal’in ve onun çevresinin öncülüğünde, 
Kürtlerin hak eşitliği teşvik edilip öne çıka-
rıldı. Bütün bunlar, Kemalistlerin Sevr Ant-
laşması’nın şartlarını yerine getirmeme ko-
nusunda başarılı olmasını amaçlıyordu.”(8) 
demektedir. Gerçekten de Sevr Antlaşması’nda 
belirtilen Kürtlerle ilgili maddeler iptal edilmiş-
tir. Bu da çabalarının sonuç verdiğini gösterir.
Kurtuluş Savaşı yıllarında çarpışan güçler 
kendi aralarında antlaşmalar imzalıyordu. Bu 
antlaşmalar genelde güçlünün lehine sonuçla-
nıyordu. Yapılan antlaşmalardan biri de Sevr 
Antlaşması (10 Ağustos 1920) idi. Sevr Ant-
laşması, Osmanlı hükümeti ile itilaf Devletleri 
arasında imzalanan bir antlaşmadır. Zayıf ve 
güçsüz konumda olan Osmanlı hükümetine 
ağır yükümlülükler getiriyordu. Bu antlaşma-
ya göre Osmanlı, İstanbul il sınırlarına hapse-
dilip böylece Türklerin Avrupa’dan atılması 
gerçekleşiyordu. Batı Anadolu Yunanistan’a 
Güneyde Urfa, Antep ve Amanoslar Fransa’ya 
veriliyordu. Beyazıt, Van, Muş, Bitlis ve Erzin-
can’ı içine alan bir Ermenistan kuruluyordu. 
Boğazlar Uluslararası kullanıma açık hale ge-
liyordu, bunun için “Boğazlar Komisyonu” ku-
rulacaktı. Osmanlı’nın askeri gücü de kolluk 
gücüyle sınırlandırılıyordu. İşgal edilmedik 
yer olarak iç Anadolu kalıyordu. Galip Devlet-
ler  (özellikle İngiltere, Fransa) bu antlaşmayı 
Osmanlı’ya kabul ettirmişlerdi. Osmanlı’nın 
da içinde bulunduğu zor şartlar onu antlaşma-
ya mecbur bırakmıştır. Antlaşmanın Kürtlerle 
ilgili bölümü de şu üç maddeden oluşuyordu.
1)Madde 62: İngiltere, Fransa ve İtalya hükü-
metleri tarafından kendilerine verilmiş üç üye-
den oluşan bir komisyon İstanbul’a yerleşerek 

---

55
antlaşma başkanlığının tüzüğüne göre belirtil-
miş bulunan altı aylık süre içinde Fırat’ın doğu-
sunda bulunan ve sınırları ileride tespit edilecek 
olan Ermenistan’ın Güneyi ile Türkiye, Suriye ve 
Mezopotamya’nın kuzeyi arasında belirtilmiş 
bulunan ve Kürtlerin salt çoğunlukta bulun-
dukları bölgeler için, antlaşmanın 27. Maddesi 
1. 2. 3. Derecelerine uygun olarak dahili planını 
hazırlayacaktır. Herhangi bir sorun karşısında 
oy birliğine varılması halinde, komisyon üyele-
ri durumu kendi hükümetlerine ileteceklerdir.
2) Madde 63: Osmanlı Hükümeti şu andan iti-
baren, 62. Maddeye göre kurulmuş bulunan her 
iki komisyonun bildirecekleri kararlara uymaya 
ve kararları üç ay içinde tatbik etmeyi üstlenir.
3) Madde 64: Antlaşma başkanlığının tes-
pit ettiği tarihten itibaren geçecek en çok bir 
yıllık süre içerisinde eğer, 62. Maddenin kapsa-
mı içinde bulunan Kürt halkı, yani bu bölgede 
oturan halk çoğunluğu Osmanlı Devleti’nden 
ayrılarak tamamen  “bağımsız” olma arzusu-
nu belirtirse, Milletler Topluluğu Konseyi’ne 
başvurursa ve eğer konseyde bu halkın bağım-
sızlık isteğini gerçekleştirebilecek kapasitede 
bulunduğuna inanırsa, bunun yerine getiril-
mesini öğütlerse, Osmanlı Devleti bu örgüt-
lenmeye aynen uymayı ve bu bölgedeki bütün 
hakları ve unvanlarından vazgeçmeyi ve ken-
disini buna göre ayarlamayı şimdiden üstlenir.
Bu vazgeçme işlenmenin ayrıntıları, başlı-
ca Müttefik Güçlerle Osmanlı Devleti arasında 
varılacak özel bir sözleşmeye bağlanacaktır. 
Bu vazgeçme işi tamamlandıktan ve Kürdistan 
Devleti’nin bağımsız gerçekleştirildikten sonra 
da bu bağımsız Kürt Devletiyle günümüze ka-
dar Kürdistan’ın bir parçası olan Musul ilinde 
yaşayan Kürtlerin kendi istekleriyle birleşmeyi 
işletmeleri halinde Müttefik Güçler bu birleşme-
ye karşı hiçbir itirazda bulunmayacaklardır(9) 
Bu Antlaşma hep yoruma açık olacak-
tı. Kürt egemenleri Kürtlerden bahsedildiği 
ve Kürdistan’ın kurulması öngörüldüğünden 
antlaşmadan memnun kalmış ve övgüyle bah-
setmişler. Türkler ise bu antlaşmanın Ana-
dolu’yu sömürgeleştireceği biçiminde ele al-
mışlardır. Antlaşmanın planlayıcıları Kürtleri 
çok sevdiklerinden dolayı değil, ”böl-yönet” 
emellerine ulaşabilmek için Kürt savunucu-
luğuna başvurmuşlardır. Zaten bahsedilen 
bölgelere (Kürt Devleti kurulacağı bölgeler) 
bakıldığında İngilizlerin etkinlik kurabilece-
ği yerler olduğu görülecektir. Kuzey ve Güney 
Batı Kürdistan’ın büyük bir kısmı, Doğu Kür-
distan’ın ise tamamı Kürdistan’ın dışında bıra-
kılmıştı. İngilizlerin amaçlarını anlamak için 
Kürtler hakkında yaptığı şu tespit önemlidir:
“Kürdistan, İngilizlerin Hindistan yolu 
üzerindeki geniş ve stratejik bir coğrafya-
da bulunmaktadır. Ayrıca, Irak’ın can da-
marı olan Dicle nehrini de kontrol etmek-
tedir. Dolayısıyla, ne pahasına olursa olsun 
burası İngilizlerin denetimi altında olmalı 
ve asla bağımsız bir devlet olmamalıdır.”(10)
İngilizlerin nasıl bir tuzak içinde olduğu, 
halklar arasına nasıl bir nifak tohumu ektiği 
görülüyor. Özel olarak da Kürt ve Türk hal-
kının ortak yaşam istemlerinin temeline di-
namit konulmaktadır. Dolayısıyla anlatımda 
Kürt ve Kürdistan halklarından bahsedilse 
de, özünde Kürt ve Türk halklarını birbiri-
ne düşürme, karşı karşıya getirme, parçalama 
antlaşmasıdır. Dikkat edilirse, ilgili maddeler 
de hep komisyondan bahseder. Komisyonda 
kendilerinin kurduğu ve onlardan oluşan üye-
lerden oluşmaktadır. Açık görülüyor ki, kendi 
istedikleri gibi yön vermeye çalışıyorlar. Yine 
İngilizlerin yaptığı şu tespit daha da netleşiyor:
“Kürtler, üzerinde oturdukları hazinenin ve 
kendi potansiyelinin farkında olmayan cahil bir 
halktır. Egemenliği altında bulundukları dev-
letlerle ve kendi aralarındaki çatışmalar, ulusal 
olmaktan çok yerel sorunlardan kaynaklan-
maktadır. Öyleyse, bölge devletlerine karşı kul-
lanılabilecek bir güç, ama aynı zamanda sürekli 
baskı altında tutulması gereken bir halktır.”(11)
İngilizler, Kürtlere destek vaat edip hep 
umut aşılarken, Türkleri de Kürtlerin gü-
vensiz ve kendilerinden kuşku duyulacak in-
sanlar oldukları biçimde kışkırtmışlar. Yani 
hem Kürtlerle görüşüp destek vaat ederler; 
hem de Türklerle görüşüp Kürtlerin dev-
let kuracaklarını söyleyip tahrik etmekteler.
Tüm komplo ve entrikalara rağmen Kürtler 
ve Türkler hep ortak hareket etmişlerdir. Mus-
tafa Kemal öncülüğünde verilen ortak mücadele 
işgalci güçleri geri püskürtmüştür. Bu mücadele 
aynı zamanda Osmanlı Hükümeti ile İtilaf Dev-
letleri arasında imzalanan Sevr (Sevrés) Antlaş-
ması’nı (10 Ağustos 1922) da işlevsiz kılmıştır. 
Dolasıyla, yeni bir antlaşma ihtiyacı doğmuş-
tur. Lozan görüşmeleri bu şekilde başlamıştır. 
Lozan Barış Antlaşması (20 Kasım 1922 24 

---