10:42arshi shaxrida uyushtirilgan kirgin-katli om, 1514, 1515 yillari Xurosonda yuz
bergan kaxatchilik va ochlik xakidagi ma`lumotlar ana shular jumlasidandir.
Xondamirning ushbu asarida muxim ijtimoiy-iktisodiy masalalarga oid, kr
egaligi, tarxonlar, suyurgol egalari va ularning jamiyatda tutgan mavkei, Temuriylar
davlatining ma`muriy tuzulishi xakida kimmatli ma`lumotlar bor. Shuningdek, asar
etnografik va geografik ma`lumotlarga xam boydir.
“Xabib us-siyar” asarining ko`lyozma nusxalari ko`p. Asarning matni 1857 yili
Bombay shaxrida va 1954 yili Texronda chop kilingan. Undan ayrim parchalar rus,
frantsuz va ingliz tillarida turli to`plamlarda e`lon kilingan.
“Tarixi Rashidiy” (1544-1546 yillarda Kashmirda yozilgan) mashxur asar
muallifi Boburning kichik xolavachchasi Mirzo Muxammad Xaydar bo`lib, uning
ota-bobolari O`rtubu, Po`lodchi, Xudoydod, Said Axmad, Sonsiz Mirzo, Muxammad
Xaydar, Muxammad Xusayn turklashgan mo`gul uruglaridan duglot (mo`gulcha
“dogolot”-cho`lok) kabilasiga mansubdir. Ular Mo`guliston xonlari, Chigatoylar
davrida ulusbegi, Koshgar xokimi lavozimida turganlar. Olimning otasi amir
Muxammad Xusayn bir vaktlar Andijonda Umarshayx Mirzo, so`ngra Toshkent
xokimi Sulton Maxmudxon (1487-1508 yy.) xizmatida bo`lgan. U 1495-1503 yillari
ana shu Sulton Maxmudxon nomidan O`ratepani idora kilgan.
1503 yili Sulton Maxmudxon va Sulton Axmadxon Axsi atrofida Shayboniyxon
ko`shinlari tomonidan tor-mor keltirilgani va asir olinganini eshitib, amir Muxammad
Xusayn Korateginga, undan Kunduz, so`ng Xirotga, Sulton Xusayn xuzuriga kochib
bordi. Muxammad Xusayn ko`p o`tmay Kobulga, Bobur Mirzo xuzuriga keldi. 1507
yilgi Boburga karshi fitnada ayblanib, yana Xirotga kochib bordi. 1508 yili
Shayboniyxonning amri bilan Muxammad Xusayn katl etilgan.
Muxammad Xaydar 1500 yili Toshkentda tugildi. Otasining o`ldirilganidan
keyin Muxammad Xusaynga sodik kishilar uni birmuncha vakt Buxoroda asradilar,
so`ng Badaxshonga olib borib karindoshi Sulton Uvays Mirzoning, Xon Mirzo deb
atalgan, ko`liga topshirdilar. Muxammad Xaydar keyincha Kobulga keldi va Bobur
xizmatida 1512 yilgacha bo`ldi. 1512 yil kuzida u Andijonga, Sulton Sa`idxon
xuzuriga keldi va u bilan ko`shilib Koshgarga ketib koldi. Sulton Sa`idxon ko`p
o`tmay bu erda Abubakr duglot ustidan galaba kozondi va Koshgar xamda Yorkandni
ko`lga kiritishga muvaffak bo`ldi.
Muxammad Xaydar 1533 yilgacha, ya`ni Sulton Sa`idxon vafotiga kadar, uning
xizmatida bo`ldi. Dastlab xonzoda Abdurashidxonga tarbiyachilik-otalik kildi, so`ng
yirik xarbiy bo`linmalarga ko`mondonlik kildi va xonning Badaxshon, Lodak,
Kofiriston va Tibet ustiga kilgan xarbiy yurishlarida faol ishtirok etdi.
Otasi o`rniga o`tirgan Abdurashidxon (1533-1570 yy.) duglot amirlarini ta`kib
ostiga oldi, ularning ba`zilarini katl etdi. Bularning orasida Muxammad Xaydarning
togasi Said Muxammad mirzo va karindoshlarining ko`pchiligi bor edi. Tibetda
bo`lgan Muxammad Xaydar bundan xabar topib, Badaxshon tarafga kochdi va ko`p
mashakkatlardan keyin Kobulga, Bobur Mirzoning o`gillaridan Komron Mirzo
xuzuriga keldi, so`ng u erdan Agraga, Xumoyun podshox xuzuriga bordi va uning
xizmatiga kirdi.
Muxammad Xaydar 1541 yili, Xumoyunning xarbiy yordami bilan, Kashmirni
bo`ysundirdi va u erda kariyb 10 yil xukmronlik kildi. U 1551 yili toglik
kabilalarning biri bilan bo`lgan to`knashuv paytida xalok bo`ldi.
Muxammad Xaydar zamonasining o`kimishli va keng ma`lumotli kishilaridan
edi. Boburning guvoxlik berishiga karaganda, u durustgina shoir, xattot, rassom,
shuningdek, nayza va kamon yasovchi usta bo`lgan. Muxammad Xaydarning bizning
zamonamizgacha ikki yirik asari etib kelgan. Bulardan biri “Jaxonnoma” deb atalib,
ertak tarzida yozilgan. Uning yagona ko`lyozmasi Germaniyaning Berlin shaxri
kutubxonalaridan birida saklanmokda.
Olimning ikkinchi yirik va mashxur asari “Tarixi Rashidiy”dir. Kitob ikki kism,
davtardan iborat bo`lib, birinchi kismida Mo`guliston xalklarining tarixi Tugluk
Temur (1348-1363 yy.)dan to Abdurashidxonning taxtga o`tirgani (1533 y.)gacha
bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Asarning birinchi davtari turli nakl-rivoyatlar, shuningdek, Yokut Xamaviyning
“Mo``jam ul-buldon”, Juvayniyning “Tarixi jaxonkushoy”, Rashiduddinning “Jome`
ut-tavorix”, Jamol Karshiyning “Mulxakot us-surox”, Sharafuddin Ali Yazdiyning
“Zafarnoma”, Mirzo Ulugbekning “Tarixi arba` ulus” va nixoyat, Abdurazzok
Samarkandiyning “Matla` us-sa`dayn” kitoblaridagi ma`lumotlar asosida yozilgan.
Lekin unda xam Markaziy Osiyoning XIV-XV asrlardagi ijtimoiy-siyosiy xayotiga
oid yangi, asl nusxada bo`ladigan ma`lumotlar ko`p. Kolaversa, birinchi daftar
Koshgar, Kozogiston, shuningdek, Movarounnaxr va Turkistonning XIV-XVI asr
boshlaridagi siyosiy tarixini mukammal kamrab olishi bilan kimmatlidir.
Ikkinchi daftar birinchisidan keskin farkli o`larok, esdalik, xltiralar tarzida
yozilgan bo`lib, Koshgar, Movarounnaxr, Afgoniston xamda Shimoliy Xindistonning
XVI asrning birinchi yarmidagi tarixini o`rganishda asosiy va kimmatli manbalardan
xisoblanadi.
“Abdullanoma” yoki “Sharafnomayi shoxiy” asarining ijodkori XVI asrda
o`tgan buxorolik shoir va yirik tarixchi olim Xofiz Tanish Buxoriydir. U 1549 yili
Buxoroyi sharifda nufuzli mansablor xonadonida dunyoga kelgan. Otasi Mir
Muxammad al-Buxoriy Buxoroning ko`zga ko`ringan boyonlaridan bo`lib, shayboniy
Ubaydullaxonning yakin kishilaridan bo`lgan, 1550 yilning boshlarida Koshgarga
ketib kolgan va oradan ikki yil chamasi vakt o`tgach, o`sha .rtda vafot etgan.
Xofiz Tanish Buxoriy o`z davrining chukur va keng ma`lumotli kishilaridan
bo`lib, 1584 yili Abdullaxon soniyning (1583-1598 yy.) yakin odami Kulbobo
ko`kaltoshning tavsiyasi bilan Abdullaxonning xizmatiga kabul kilingan va uning
shaxsiy vokeanavisi, tarixchisi vazifasiga tayinlangan. Xofiz Tanish Buxoriy
umrining oxirigacha shu lavozimda ishlagan. Malexo Samarkandiyning ma`lumotiga
ko`ra, Xofiz Tanish 1589 yili xotini tarafidan zaxarlab o`ldirilgan.
Xofiz Tanish o`zining “Abdullanoma” yoki “Sharafnomayi shoxiy” asari bilan
nom chikargan. Kitobda O`zbekiston, Kozogiston, shuningdek, kisman, Afgoniston
va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixi bayon kilinadi. Undan tashkari,
asarda Buxlol xonligi bilan Eron, Xindiston, Koshgar va Rossiya o`rtasidagi
munosabatlar xakida xam kimmatli ma`lumotlar bor. Asar XVI asrning 80-yillari
oxirida yozib tamomlangan. Xofiz Tanishning zamondoshi shoir va adabiyotshunos
olim Mutribiyning guvoxlik berishiga karaganda, asarning oxirgi kismini, xonning
topshirigi bilan, kozi Poyanda Zominiy (1602 yili vafot etgan) yozgan. Lekin bu
fikrni boshka manbalar tasdiklamaydi.
“Sharafnomayi shoxiy” asari muallifning rejasiga ko`ra, mukaddima, ikki kism
yoki makola va xotimadan iborat kilib yozilishi mo`ljallangan. Masalan, mukaddima,
odatdagidek Alloxning madxu sanosi, xomiy, oliy xukmdor Abdullaxonning sha`niga
Dostları ilə paylaş: |