Asardan ayrim parchalar B.Dorn (matni) va V.V.Vel`yaminov-Zernov
tomonidan matni va kiskartirilgan ruscha tarjimasi nashr etilgan. Kitob matni yana
ikki marta Texronda 1896 yili toshbosma va 1956 yili bosmasi chop etilgan.
“Baxr ul-asror fi manokib ul-axyor” (“Olijanob kishilarning jasorati xakidagi
sirlar dengizi”) nomli asar muallifi XVII asrda o`tgan balxlik yirik komusiy olim
Maxmud ibn Validir. Uning otasi Mir Muxammad Vali asli fargonalik, kosonlik
bo`lib, Shayboniylardan Pirmuxammadxon avval (1546-1567 yy.) davrida Balxga
borib kolgan. U o`kimishli va keng ma`lumotli kishi bo`lib, asosan fikx ilmida
zamonasining peshkadam kishilardan xisoblangan. U Mir Xislat taxallusi bilan
she`rlar xam yozgan.
Maxmud ibn Valining amakisi Muxammad Poyanda (1602 yili vafot etgan)
Samarkand xokimi Boki Muxammad (1603-1606 yillari Buxoro xoni) dnvonida
xizmat kilgan. Akasi amir Abulboriy esa fikx, tafsir va tibb ilmini yaxshi egallagan
olim kishi edi.
Maxmud ibn Vali 1596 yili tugilgan. 19 yoshga borganda, ya`ni 1614 yili u
yirik fikx va xadis olimi MMaxmud ibn Valirakshox Xusayniyning xizmatiga kiradi
va kariyb o`n yil undan sabok oladi. Mirakshox Xusayniyning boy kutubxonasi
bo`lib, unda, Maxmud ibn Valining so`zlariga karaganda, tarix, geografiya, mumtoz
adabiyot, fikx, xadis va boshka ilmlarga doir juda ko`p kitoblar saklanar edi. Bu
ilmga chankok yosh olim uchun bkbaxo xazina bo`ldi, albatta. Keymnchalik
Maxmud ibn Valining o`zi kutubxonadagi ko`p kitoblarni o`kib ko`p foyda topganini
aytadi.
Mirakshox Xusayniy vafot etgan 1624 yil 13 aprel kunidan keyin Maxmud ibn
Vali kitobiy ilmini amaliy bilimlar bilan boyitish maksadida boshka mamlakatlarga
sayoxat kilishga karor kildi va bir yillik tayyorgarlikdan keyin, 1625 yilning iyul
oyida savdo karvoniga ko`shilib Xindiston tomon yo`l oldi. U Xindistonda kariyb etti
yil istikomat kildi va uning Peshovar, Loxur, Dexli, Agra, Xaydarobod, Vijayanagar,
Kal`kutta, Bixar kabi kator yirik shaxar va o`lkalarni borib ko`rdi va ularning axolisi,
xalkining urf-odati, tarixi, madaniyati, va nixoyat, osori atikalari xakidagi kimmatli
ma`lumotlar to`pladi.
1631 yil 20 avgustla Balxga kaytib kelgandan keyin Nadr Muxammadxon
(1606-1642 yillari Balx, 1642-1645 yillari Buxoro xoni)ning xizmatiga kirdi va to
umrining oxirigacha uning kutubxonasida kitobdor bo`lib xizmat kildi. Maxmud ibn
Valining kachon vafot etganligi ma`lum emas.
Maxmud ibn Vali fanning juda ko`p soxalarini, tarix, geografiya, ilmi nujum,
ma`danshunoslik, botanika va boshka soxalarni kamrab olgan “Baxr ul-asror fi
manokib ul-axyor” yoki “Baxr ul-asror” nomli o`ta kimmatli komusiy asarini yaratdi.
Bundan tashkari u kator ilmiy va badiiy asarlar yaratgan bo`lib, ular bizgacha etib
kelmagan.
1634-1640 yillar orasida yozilgan “Baxr ul-asror” asari mundarijasida
ko`rsatilishicha, etti jilddan iborat bo`lgan. Uning II-VII jildlari jaxon tarixiga
bagishlangan bo`lib, O`zbekiston va u bilan ko`shni mamlakatlarning kadim
zamonlardan to 1640 yilgacha kechgan tarixidan baxs yuritadi. Asarning birinchi jildi
ilmi nujum, geografiya, ma`danshunoslik va botanika fanlariga oid ma`lumotlarni o`z
ichiga oladi. Afsuski, bu muxim va kimmatli asarning fakat I va VI jildlarigina
topilgan, xalos.
Asarning
birinchi
jildida
etti
iklim
mamlakatlarining,
guningdek,
O`zbekistonning o`rta asrlardagi shaxar va viloyatlarining geografik xolati, xalki va
uning turmush tarzi xakida kimmatli ma`lumotlar keltirilgan.
“Baxr ul-asror”ning VI jildi aloxida kimmatga ega. Unda XIII-XVII asrning
birinchi yarmida Chigatoy ulusi, O`rta Osiyo, Mo`guliston va Shimoliy Afgoniston
tarixi keng va atroflicha yoritilgan.
Maxmud ibn Vali va uning mazkur asari ilmiy jamotachilikka 1902 yildan beri
ma`lum bo`lsa-da, xali juda kam o`rganilgan. Undan ayrim parchalarning ruscha
tarjimasi V.V.Bartol`d, B.AyuAxmedov va K.A.Pishulina tomonidan e`lon kilingan.
“Baxr ul-asror” asarining olti nafar ko`lyozmasi mavjud. Ularning to`rttasi O`zR
FA Sharkshunoslik institutida I jild va VI jildning 1-3 kismlari, ikkitasi esa Angliya
va Pokistonda, VI jildning 4 kismi saklanmokda.
“Dastur ul-muluk” (“Podshoxlarga ko`llanma”) nomli kimmatli asar muallifi
XVII asr tarixchisi Xoja Samandar Termiziydir. Uning o`z ismi Muxammad
Bakoxoja bo`lib, asli nasaf(Karshi)lik, Mir Xaydariy tarikati shayxlaridan biri
oilasida dunyoga kelgan.
Xoja Samandar Termiziy Ashtarxoniylardan Abdulazizxon (1645-1681 yy.) va
Subxonkulixon (1681-1702 yy.) bilan zamondosh bo`lgan. U 1702 yilgacha Karshida
raislik lavozimida turgan, Abdulazizxon va Subxlnkulixonning xarbiy yurishlarida
ishtirok etgan. Oxiri ana shu Mir Xaydariy tarikati shayxlaridan ba`zilarining igvosi
bilan 1702 yili raislik lavozimidan iste`voga chikishga majbkr bo`ldi va umrining
oxirigacha, u 1735 yili xali xayot bo`lgan, fakat ilmiy faoliyat bilan mashgul bo`lgan.
Xoja Samandar Termiziy o`z davrining keng ma`lumotli kishilari jumlasidan
bo`lgan. O`sha vaktlarda yozilgan bir kator kitoblar, jumladan “Muzakkiri axbob”,
“Muxit at-tavorix”ning ma`lumotlariga karaganda, u etuk shoir, yozuvchi va tarixchi
olim bo`lgan, iloxiyot ilmini xam yaxshi bilgan, ko`p sayoxat kilib, nazariy bilmini
mustaxkamlagan.
Bizning zamonimizgacha olimning ikki muxim asari etib kelgan. Bulardan biri
“Dastur ul-muluk” bo`lib, u 1695 yili va ikkinchisi “Anis ul-fukaro” (“Fakirlar
do`sti”) nomi bilan mashxur bo`lib, 1735 yili yozilgan.
O`zbekiston tarixini o`rganishda Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-
muluk” asari zo`r kimmatga ega. Asar Buxoro xonligining XVII asrning 70-90-
yillardagi ijtimoiy-siyosiy axvolini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari
o`rtasidagi siyosiy munosabatlarni o`rganishda katta axamiyatga ega. Asarda o`zaro
kurashlar, oliy martabali mansabdordar orasida keng tarkalgan buzuklik, poraxo`rlik,
zulm va mexnatkash xalkning ogir axvoli xakida kimmatli ma`lumotlar mavjud.
“Dastur ul-amal”da o`zbeklarning etnik tarkibi xakida xam muxim dalil va
ma`lumotlarni uchratamiz.
1971 yili “Dastur ul-amal”asarining forsiy matnini, ruscha tarjimasi, zarur
izoxlar bilan M.A.Saloxitdinova chop etdi. Asarning o`zbekcha nashri 1997 yili
Jabbor Esonov tomondan amalga oshirildi.
“Tarixi Mukimxoniy” nomli tarixiy asar muallifi XVII asrda o`tgan yirik olim
Muxammad Yusuf Munshiydir. Asarida keltirilgan ma`lumotlarga karaganla, asli
balxlik bo`lgan va Subxonkulixon (1651-1680 yillari Balx, 1680-1702 yillari Buxoro
xoni) xamda Muxammad Mukimxon (1697-1707 yillari Balx xoni) saroyida munshiy
bo`lib xizmat kilgan.
Dostları ilə paylaş: |