Mukaddimada asarning yozilishi xakida so`z boradi va muallifning 1711 yildan
keyingi xayoti xakida ayrim, dikkatga sazovor ma`lumotlar keltiriladi.
Birinchi kismda islomiyatdan avval o`tgan paygambarlar, kadimgi turklar va
mo`gullar, xususan barloslar va Amir Temurning ota-bobolari, Amir Temur va
Temuriylar, shuningdek, xazrat soxibkironning Xindistonda xukmronlik kilgan avlodi
tarixi kiskacha bayon etiladi.
Asarning ikkinchi kismi Mo`gulistonning Tugluk Temurxon(1348-1363 yy.)dan
to Suyurgatmishxongacha (1370-1388 yy.) o`tgan davrdagi tarixini o`z ichiga oladi.
Mukaddima va I-II kismlarni yozishda muallif o`zidan avval yozilgan
asarlardan, masalan, Juvayniyning “Tarixi jaxonkushoy”, Rashiduddinning “Jome`
ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirzo Ulugbekning “Tarixi
arba` ulus”, Xondamirning “Xulosat ul-axbor”, “Xabib us-siyar” va “Maosir ul-
muluk” asarlari, Abulfazl Allomiyning “Akbarnoma”, Xofiz Do`stmaxammad ibn
Yodgorning “Majma` ul-ajoyib” (1606 yili yozilgan) va boshka 20 ga yakin
kitoblardan foydalangan.
“Cilsilat us-salotin”ning III-IV kismlari favkulodda axamiyatga ega bo`lib, O`rta
Osiyo, xususan O`zbekistonning XVI-XVIII asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-
siyosiy tarixini bayon kiladi.
Asarda Buxoro xonligining Eron, Xindiston va Koshgar bilan bo`lgan alokalari,
Buxoro xonligida xokimiyatning Shayboniylardan Ashtarxoniylar ko`liga o`tishining
anik tafsiloti, XVII asrda Balx va Badaxshon, shuningdek, O`zbekistonning ijtimoiy-
siyosiy va madaniy xayoti, Shoxijaxonning Balx va Buxoro xonligi ichki ishlariga
kurolli aralashuvi va Boburiylar ko`shinining Balx va unga tobe bo`lgan erlarni bosib
olishi, Xoraxmning XVI-XVII asrlardagi siyosiy axvoli xususida boshka manbalarda
uchramaydigan kimmatli dalil va ma`lumotlar keltiriladi. Asarda ulus tizimi, tiul va
solona kabi soliklar, O`zbekiston shaxarlari, ularning axolisi va turmush tarzi xakida
keltirilgan ma`lumotlar xam aloxida kimmatga egadir.
Xoji Mir Muxammad Salim Buxoro xonlari, Abdullaxon II, Abdulmo`minxon,
Dinmuxammadxon, Imomkulixon, Abdulazizxon, Subzonkulixonning Xindiston,
Eron va Turkiya xukmdorlari bilan yozishmalarining 20 nafar maktubi nusxalarini
xam keltirgan. Bu maktublar, shubxasiz, Buxoro xonligi bilan mazkur mamlavatlar
o`rtasidagi munosabatlartarixini o`rganishda muxim ma`no kasb etadi.
“Nomayi olamoroyi Nodiriy” (“Nodirshoxning olamga bezak bo`luvchi tarixi”)
asarining muallifi XVIII asrda o`tgan marvlik mashxur tarixchi olim Muxammad
Kozimdir. U 1721 yili Marvda tugilgan. Otasi, 1737 yili vafot etgan. U mashxur fotix
Nodirshox(1736-1747 yy.)ning yakin kishilaridan bo`lib, uning dastlabki xarbiy
yurishlarida katnashgan va muxim diplomatik topshiriklarini bajargan. Keyincha u
Nodirshoxning inisi Ibroximxon, dastlab Xuroson, so`ngra, 1736 yildan, Ozarbayjon
xokimi saroyida xizmat kilgan.
Muxammad Kozim boshlangich ma`lumotni Marvda oldi, so`ng 1731 yili otasi
uni Mashxadga olib keldi va bu erdagi madrasalardan biriga o`kishga berdi.
Muxammad Kozim bu erda sayid Mir Shamsuddin Ali Mozandaroniydan ta`lim oldi.
1736 yili u Darbandga, Ibroximxon xuzuriga chakirtirib olindi va 1739 yilgacha
xonning yasovuli lavozimida xizmat kildi. 1739 yili Muxammad Kozim
Nodirshoxning o`gli Rizokuli mirzo xizmatiga kabul kilindi va 1741 ymlgacha
lashkarnavis, xarbiy kotib vazifasida xizmat kildi. 1744 yildan u Nodirshox xuzurida
xizmat kila boshladi, 174401747 yillari moliya maxkamasida kotib va 1747 yildan
podshox kurol-yarog omborining mutasaddisi, vazir bo`lib ishladi. Muxammad
Kozim taxminan 1752 yili vafot etdi.
Muxammad Kozim o`zining tarixiy asari “Nomayi olamoroyi Nodiriy”ni 1750-
1753 yillari yozgan. Asar uch jilddan iborat.
Birinchi jildi Eronning 1688-1736 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`z
ichiga oladi.
Ikkinchi jildda 1736-1743 yillari Eronda, shuningdek, O`rta Osiyo va Kavkaz
orti mamlakatlarida bo`lib o`tgan vokealar bayon etilgan.
Asarning uchinchi jildi Eron va kisman, O`rta Osiyo, Xindiston, Turkiya va
Kavkaz orti mamlakatlarining 1743-1747 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixiga
bagishlanadi.
O`zbekistonning XVIII asrdagi tarixini o`rganishda “Nomayi olamoroyi
Nodiriy”ning II va III jildlari asosiy manbalardan biri o`rnini o`taydi. Ayniksa, asarda
Eron ko`shinining 1737 yili O`zbekiston xududiga bostirib kirishi va Guzor, Karshi,
Shulluk va boshka shaxar va tumanlarning talon-taroj kilinishi, 1740 yili Buxoro
xonligining Nodirshox tarafidan bo`ysundirilishi, 1746 yildagi Xorazmning ogir
axvoli, 1747 yili Eron askarlarining O`rta Osiyo shaxar va kishloklariga yana bostirib
kirishi va okibatda mexnatkash xalkning ayanchli axvolga tushib kolishi, 1741-1742
yillarda Ko`lob, Xisori shodmon, Badaxshon, Balx va boshka viloyatlar xalkining
katta er egalarining zulm va chet el boskinchilariga karshi ko`zgolonlari xakidagi
ma`lumotlar zo`r ilmiy kimmatga ega.
“Nomayi olamoroyi Nodiriy”ning ko`lyozma nusxalari kam. Shu paytgacha asar
to`la ravishda biron tilga tarjima kilinmagan. Undan ayrim parchalar ba`zi ilmiy
to`plam va jurnallarda chop etilgan. II jildning bir kismi, ya`ni Nodirshoxning
Xindistonga yurishini bayon etuvchi kismi P.I.Petrov tomonidan rus tilida nashr
etilgan. 1960, 1965 va 1966 yillari “Nomayi olamoroyi Nodiriy”ning matni
fotofaksimil nashri Moskvada N.D.Mikluxo-Maklay tomonidan chop etilgan.
“Tuxfat
ul-xoniy”
(“Xonning
tuxfasi”)
yoki
“Tarix
Raximxoniy”
(“Muxammad) Raximxon tarixi”) nomli asar Buxoro xonligining 1722-1782 yillar
orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`z ichiga oladi. Uni tarixchi olim Muxammad
Vafoyi Karminagiy (1685-1769 yy.) yaratgan. Tarixchining to`la nomi Mulla
Muxammad Vafo ibn Muxammad Zoxir Karminagiydir. U Buxoroning o`kimishli va
tanikli kishilaridan biridir. Karminagiy nisbasiga karaganda, asli Buxoroning
Karmana tumanidan bo`lgan. “Ubaydullanoma” kitobining muallifi Mir Muxammad
Amin Buxoriyning shuvoxlik berishiga karaganda, Muxammad Vafoyi Karminagiy
Ashtarxoniylardan Ubaydullaxon saroyida kitobdor bo`lib xizmat kilgan.
Fikrimizcha, u Ubaydullaxondan keyin taxtga o`tirgan Abulfayzxon davrida xam shu
lavozimda turgan. Mulla Muxammad Vafo Karminagiy “kozi Vafo” nomi bilan xam
mashxurdir. U kozilik lavozimiga yangi sulola-Mangitlar sulolasining asoschisi
Muxammad Raximxon (1753-1759 yy.) zamonida erishgan.
Muxammad Vafo Karminagiy 1769 yili “Tuxfat ul-xoniy” nomli asarida fakat
1722-1768 yil vokealarini o`z ichiga olgan kisminigina yozib ulgurgan, xalos. Uning
davomini, ya`ni 1768-1782 yillar vokealarini bayon etuvchi kismini nasaflik domla
Olimbek ibn Niyozkulibek yozgan.
“Tuxfat ul-xoniy” kofiyali nasr, saj bilan yozilgan, lekin vokealarning to`la va
keng yoritilishi, ijtimoiy-iktisodiy, siyosiy, geografik xamda etnik dalillarga boyligi
bilan birinchi darajadi manbalar katorida turadi. Asar Buxoro xonligida XVIII
Dostları ilə paylaş: |