80- yillarigacha bo`lgan ijtimoiy-siyosiy axvoli, madaniy xayot xakidagi kimmatli
ma`lumotlarni uchratamiz.
Asar xali biron tilga tarjima kilinmagan. Ko`dyozma nusxalari mavjud. Fakat
Toshkentda, O`zR FA Sharkshunoslik institutida uning uch nusxasi mavjud, tartib
rakamlari № 7791, 11072-73, 5732. Kitob va uning muallifi to`grisida A.O`rinboev,
O.Bo`rievlar 1983 yili “Toshkent Muxammad Solix tavsifida (X1X asr)” nomli risola
chop etganlar.
«Tarixi Shoxruxiy» («Shoxrux (bek) tarixi») nomli asar muallifi X1X asrda
o`tgan fargonalik tarixchi olim Niyoz Muxammad Xo`kandiydir. U taxminan 1803
yili Ko`konda yirik xarbiy xizmatchi oilasida to`gilgan, Xudoyorxon ko`shinida
lashkarnavis, ya`ni xarbiy kotib lavozimida xizmat kilgan, 60-yillar boshlarida
iste`foga chikib, ilmiy faoliyat bilan mashgul bo`lgan.
Niyoz Muxammad keng ma`lumotli kishi bo`lib, «Niyoziy» taxallusi bilan
she`rlar xam yozgan. Lekin, yirik tarixiy asari «Tarixi Shoxuxiy» bilan ko`prok
mashxur. Bu asar Ko`kon xonligining 1709-1876 yillar orasidagi tarixi to`grisida
mukammal ma`lumot berib, unda ushbu xonlikka karam bo`lgan boshka Toshkent,
xozirgi Kirgiziston, Kozogistonning janubiy viloyatlari xududlarining ijtimoiy-
siyosiy tarixi xam bayon etilgan. Unda Ko`kon xonligining Buxoro, Sharkiy
Turkiston va boshka mamlakatlar bilan bo`lgan iktisodiy, siyosiy va madaniy
alokalari xakida xam e`tiborga molik ma`lumotlar keltirilgan.
«Tarixi Shoxuxiy» asarining matni N.N.Pantusov tomonidan 1885 yili Kozonda
chop etilgan. Ayrim parchalari V.V.Bartol`d, N.G.Mallitskiy va V.A.Romodin
tarafidan rus tiliga tarjima kilingan. Bu asar T.K.Biysembiev tarafidan chukur va
atroflicha o`rganilib, 1987 yili rus tilida Olma-Otada aloxida kitob chop etildi.
Ìàâçóíè ìóñòàêàìëàø ó÷óí áåðèëàäèãàí ñàâîëëàð.
Ìàâçóíè ìóñòàêàìëàø ó÷óí áåðèëàäèãàí ñàâîëëàð.
Ìàâçóíè ìóñòàêàìëàø ó÷óí áåðèëàäèãàí ñàâîëëàð.
Ìàâçóíè ìóñòàêàìëàø ó÷óí áåðèëàäèãàí ñàâîëëàð.
q. Òóðêèé-óçáåê òèëèäàãè ìàíáàëàð äåãàíäà íèìàíè òóøóíàìèç?
w. Òóðêèé-óçáåê òèëèäàãè ìàíáàëàð 3àéñè äàâðëàðäà ÿðàòèëäè?
e. Òåìóðèéëàð äàâðèäà òóðêèé ìàíáàëàðíèíã ÿðàòèëèøèãà 3àíäàé ýúòèáîð
áåðèëäè?
r. «Òåìóð òóçóêëàðè» àñàðèíèíã òàðèõèé ìàíáà ñèôàòèäàãè àõàìèÿòè íèìàäà?
t. Áîáóðíèíã «Âà3îéèú» àñàðè òàðèõèé ìàíáà ñèôàòèäà 3àíäàé õóñóñèÿòëàðãà
ýãà?
12-mavzu. XVI-XIX asr birinchi yarmiga oid xujjatlar
Reja
1. Muxim ijtimoiy-siyosiy vokealar.
2. XVI-XIX asr birinchi yarmiga oid xujjatlar.
3. O`zbekiston tarixiga oid xujjatlar.
Asosiy tushunchalar: Joyboriy xojalari, amirlik, xonlik, yorlik, vasika…
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. I.A.Karimov. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008.
2. B.A.Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari.-T., “O`kituvchi”. 2001.
3. T.S.Saidkulov. O`rta Osiyo xalklari tarixining tarixnavisligidan lavxalar.-T.,
“O`kituvchi”. 1993.
4. Istoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998.
5. Rukopisnaya kniga v kul`turax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva:
‘’Nauka’’. 1987.
6. B.A.Axmedov. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii.
XU1-XVIII vv.
XV asrning 80-90- yillarida kuchayib ketgan tarkoklik, xususan Toshkent,
Fargona va Xisorning markaziy xukumatga itoat kilmay ko`yishi, ayrim amirlarning
siyosiy nufuzi o`ta kuchayib ketishi va yosh Temuriylarning toju taxt uchun kurashlar
davlatning inkirozini tezlashtirdi.
1500 yili Muxammad Shayboniyxon (1500-1510 yy.) Dashti kipchok
o`zbeklariga tayangan xolda Movarounnaxr, Xorazm, Xuroson va Badaxshonni
bo`ysundirib, yangi sulola – Shayboniylar davlatiga (1500-1601 yy.) asos soldi.
Lekin Shayboniylar ma`lum darajada iktisodiy, ijtimoiy va madaniy soxada
tarakkiyotga erishlan bo`lsalar-da, lekin ular xam maxalliy yirik er-suv egalarining
ayrimachilik xarakatiga barxam bera olmadilar.
Shayboniyxon xalokatidan (1510 y. 10 dekabr) so`ng uzok vakt davomida
mamlakatda parokandalik va tarkoklik xukm surdi.
Ubaydullaxon vafotidan (1539 y.) keyin esa Movarounnaxrda ko`sh
xokimiyatchilik boshlandi: Camarkandda Abdullatif Sulton, Buxoroda Abdulaziz
Sulton xon kilib ko`tarildilar (1540-1550 yy.).
1551-1556 yillari esa mamlakat toju taxt da`vogarlari Navro`z Axmadxon,
Burxon Sulton, Abdullaxon soniy o`rtasida urush maydoniga aylandi.
Abdullaxon soniy 1557 yili Buxoroni egalladi va uzok davom etgan urushlardan
(1557-1582 yy.) so`ng Movarounnaxrni birlashtirishga, Toshkent va Turkistonni
bo`ysundirdi, 1584 yili Badaxshon bilan ko`lobni, 1588 yili Xirotni egalladi. U
davlatni markazlashtirdi, lekin uning vafotidan (1598 y. 8 fevral) keyin ayirmachilik
xarakat nariga o`tmadi. Uning o`gli va taxt vorisi Abdulmo`minning xukmronligi olti
oydan (1598 y.fevral-iyul) nariga o`tmadi. Undan keyin xon ko`tarilgan
Mirmuxammad soniy (1598-1601 yy.) esa nomigagina xon xisoblanib, aslida
xokimiyat nufuzli katta er egalari ko`liga o`tib koldi. Bu vaktda kozok xonlari va
sultonlarining Movarounnaxr ustiga boskinchilik yurishlari kuchaydi. Ular 1599 va
1600 yillari Toshkent, Jizzax, Samarkand va Miyonkolgacha bostirib kirib, o`trok
axolini talon-taroj kildilar. Janubdan esa Eron xukmdorlari yurtimizga taxdid sola
boshladilar.
Mana shunday bir sharoitda movarounnaxrlik yirik er-suv egalari ruxoniylar va
zodagonlar bilan til biriktirib, Jo`jixonning o`n uchinchi o`gli To`kay Temur naslidan
bo`lgan Yormuxammadxonni taxtga o`tkizdilar. Yangi sulola tarixda Ashtarxoniylar
(1601-1785 yy.) nomi bilan mashxur.
Bu davrda mamlakatda tarkoklik yanada kuchaydi. Dashti kipchokliklar, aosan
kozok xonlari va kalmoklar, Xorazm xukmdorlari Abulgozixon va Anushaxon
Dostları ilə paylaş: |