(“Sayyoralarning manzaralari”), “Navodir ul-vakoe`” va ”Tarjimai axvoli amironi
Buxoroyi sharif” (1885 yildan keyin yozilgan) asarlari ana shular jumlasidandir.
O`zbekistonning X1X asrdagi ijtimoiy-siyosiy xayotini o`rganishda olimning
so`nggi asari katta ilmiy axamiyatga ega. Kitobda katta so`z boshi, sayyoralarning
inson takdiridagi axamiyati, din va uning jamiyatdagi o`rni to`grisidagi fikrlardan
keyin kiska tarzda amir Doniyol (1758-1785 yy.), Shoxmurod (1785-1800 yy.),
Xaydar va amir Nasrullox xukmronligi yillarida bo`lib o`tgan vokealar bayon etilgan.
Asarning katta va so`nggi kismi amir Muzaffarga bagishlangan. Bu kismda
Buxoro xonligining X1X asr ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy axvoli, shuningdek,
chor Rossiyasi ko`shinlari tomonidan 1866 yili Jizzax xamda 1868 yili
Samarkandning ishgol kilinishi vokealari batafil bayon etilgan.
”Tarjimai axvoli amironi Buxoroyi sharif” asarining ko`lyozma nusxalari
Toshkent, Samarkand, Buxoro, Dushanbe kutubxonalarida mavjud. Asarning matni
A.Mirzoev tomonidan chop etilgan. 1960 yili kitobning kiskartirilgan ruscha tarjimasi
Dushanbeda nashr kilingan.
“Tarixi salotini Mangitiya” (“Mangit sultonlarining tarixi”) asari buxorolik
mashxur tarixchi olim va shoir Mirzo Abduazim Somiy Bo`stoniy (1838/39-1914
yildan keyin) kalamiga mansubdir.
Bo`lgusi tarixchi boshlangich ma`lumotni ona yurti Bo`ston kishlogida,
Buxoroning shimolida, undan 40 km narida olgan, so`ngra Buxoro madrasalaridan
birida o`kigan, dastlab viloyat xukmdorlari ko`lida kotib, amir Muzaffar taxtga
o`tirgandan keyin uning shaxsiy kotibi, munshiysi bo`lib xizmat kilgan. Amir
Abdulaxad xukmronligi (1885-1910 yy.)ning so`nggida 1898 yoki 1899 yilda
podshoxlikka karshi fikrlari uchun saroydan chetlatilib, umrining oxirini nochorlikda
kechirgan.
Somiy bir necha adabiy va tarixiy asar yozib koldirgan. “Mir`ot ul-xayol”
(“Xayol ko`zgusi”), “Insho”, “Tuxfayi shoxiy” (“Podshoxning tuxfa”), “Tarixi
salotini Mangitiya” shular jumlasidandir. Bularning ichida tarix ilmi uchun eng
muximi so`nggi ikki asardir.
1900-1902 yillar orasida yozilgan “Tuxfayi shoxiy” va 1907 yili yozib
tamomlangan “Tarixi salotini Mangitiya” bir davr, Buxoro xonligining amir Muzaffar
davridagi tarixga bagishlangan. Birok ular ma`lum darajada bir-biridan fark kiladi.
Masalan, “Tuxfayi shoxiy” to`larok, lekin oliy xukmdorni ko`klarga ko`tarib
maktash, panegrik ruxida bitilgan.
“Tarixi salotini Mangitiya” esa nisbatan xolisona yozilgan. Asarning ilmiy
axamiyati shundaki, unda Buxoro amirligining O`rta Osiyoning Rossiya tarafidan
bosib olinishi arafasidagi iktisodiy va siyosiy axvoli, shuningdek, Buxoro-Rossiya
munosabatlari birmuncha keng yoritilgan. Kitobning ko`lyozma nusxalari ko`p.
Uning O`zbekistonlik olima L.M.epifanova tomonidan kilingan ruscha tarjimasi,
so`zboshi va zarur izoxlari bilan birga, 1962 yili, Moskvada chop etilgan.
“Tarixi Salimiy” (“Salimiyning tarixi”) asari muallifi X1X asrning ikkinchi
yarmi va XX asrning birinchi choragida o`tgan Mirza Salimbek bo`lib, uning to`la
ismi Mirza Salimbek ibn Muxammad Raximdir. Olim 1850/51 yillari Buxoroyi
sharifda badavlat va nufuzli xonadonda tavallud topgan.
Mirza Salimbek 1871 yili Naxrpoy (Norpoy) va Ziyovuddin xokimiga kotib
bo`lib ishga kiradi, lekin olti oydan keyin amir Muzaffarning farmoyishi bilan
Toshkentga rus ma`murlarining xatti-xarakati va ayniksa Buxoro xususida tutgan
siyosatini kuzatib boruvchi kilib yuborildi.
Mirza Salimbek Toshkentga choyfurush kiyofasida keldi va bu erda 12
yml istikomat kildi. 1880-1883 yillari u amir xuzurida, 1884-1885 yillari
Turkiston general-gubernatori xuzurida Buxoro vakili bo`lib xizmat kildi. 1885 yili
Mirza Salimbek Somjin tumaniga amlakdor kilib tayinlandi. Shundan keyin uning
martabasi yil sayin ortib bordi. 1881-1893 yillari Buxoro shaxrining mirshabi, 1893-
1920 yillari Yakkabog, Nurota, Boysun, Sherobod, Shaxrisabz, Chorjo`y
viloyatlarining xokimi va bosh zakotchi vazifalarida turdi. 1920 yilgi inkilobdan
keyin Mirza Salimbek sho`ro tashkilotlarida, Buxoroda tashkil etilgan «Anjumani
tarix» («Tarixshunoslar jamiyatida»)da xizmat kildi. Mirza Salimbekning vafot etgan
yili ma`lum emas.
Mirza Salimbek bir necha yirik tarixiy va adabiy asar yozib koldirgan. «Kashkuli
Salimiy» («Salimiyning kashkuli»), «Jomi` ul-gulzor» («Gulzorlar majmui»), «Ka`b
al-axbor xikoyalari», «Xikoyati Abdulla ibn Muborak», «Tarixi Salimiy» shular
jumlasidandir.
Tarixchilar uchun eng muximi uning so`nggi asari «Tarixi Salimiy»dir.
N.Norkulovning fikriga karaganda, XX asrining 20- yillarida yozilgan. Uning bosh
kismi, Chingizxondan to amir Muzaffar davrigacha bo`lgan tarix umumlashtiruvchi
xarakterga ega. Asarning 1860-1920 yillar vokealarini o`z ichiga olgan katta kismi
butunlay yangi bo`lib, muallifning o`zi bu vokealarning guvoxi bo`lgan.
Asarda amir Muzaffar davrida Xisor, Ko`lob, Baljuan, Korategin va Darvozda
bo`lib o`tgan isyonlar, Buxoro-Ko`kon va Buxoro-Rossiya munosabatlari,
shuningdek, Buxoro amirligining X1X asrning ikkinchi yarmidagi umumiy axvoli va
ma`muriy tuzilishi xakida kimmatli ma`lumotlar bor.
«Tarixi Salimiy» asarining ko`lyozma nusxalari ko`p. Asar 1968 yili N.norkulov
tomonidan rus tiliga tarjima kilingan, lekin xali chop etilmagan.
“Tarixi jadidayi Toshkand” (“Toshkentning yangi tarixi”) nomli asar
Muxammad Solix Toshkandiydir. Uning to`la ismi Muxammad Solix domla Raxim
Koraxoja o`gli. Tarixchi 1830 yilda tugilgan, vafot etgan yili noma`lum. Boshlangich
ma`lumotni bobosi mulla Abduraximxojadan, u Kiyot maxallasida joylashgan
Bekmuxammadbiy masjidida imom bo`lgan, olgan, so`ng Beklarbegi va xoja Axror
madrasalarida o`kigan. Fargonaning Ko`kon (1853 y.), Margilon, Namangan va O`sh
(1853 y.) shaxarlarida, keyinchalik Buxoro, Samarkand, Karshi, Shaxrisabz va
boshka shaxarlarda bo`lib, madrasada olgan bilimini kengaytirdi. 1863 yildan
boshlab, ilgari bobosi imomlik kilgan masjidda imom bo`lib xizmat kildi, ayni paytda
dars xam berib turdi.
Muxammad Solix turli ilmlar, tarix, geografiya, adabiyot, tibbdan xabardor
bo`lgan keng ma`lumotli kishi edi, lekin uning tarixga ragbati ko`prok bo`lgan. U
Abu Toxirxoja(X1X asr)ning “Samariya”siga o`xshash Toshkent, uning tarixi va
osori atikalariga bagishlab bir asar yozishni ko`pdan orzu kilib yurgan va nixoyat,
1863-1888 yillari maksadiga erishgan. Bu asar “Tarixi jadidayi Toshkand” deb
ataladi va ikki jilddan iborat.
Birinchi jildda kadim zamonlardan to XU asr oxirigacha Shark mamlakatlarida,
shuningdek O`rta Osiyoda bo`lib o`tgan vokealar, ikkinchi jildda esa Ko`kon
xonligining XU asr oziridan Zaxiriddin Muxammad Bobur davridan to X1X asrning
Dostları ilə paylaş: |