Muxammad Yusuf Munshiy Muxammad Mukimxonga bagishlangan “Tarixi
Mukimxoniy”nomli asarini yozgan. Mazkur asar 1697-1704 yillar orasida yozilgan
bo`lib, Balx va kisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixini
bayon etadi. Muxammad Yusuf Munshiy agar “jaxon xodisalarining kuchli shamoli
uning (Muxammad Mukimxonning) xayot o`tini o`chirmasa, yo`ksizlik dengizining
to`lkinlari o`ynoki otini o`z girdobiga tortib ketmasa” ushbu asarining ikkinchi
kismini xam yozish niyatida ekanligini aytadi. Lekin “Tarixi Mukimxoniy”ning
ikkinchi kitobi yozilmay kolgan. Fikrimizcha, bunga kandaydir kutilmagan xodisa,
balki muallifning biron falokatga uchrab kolganligi sabab bo`lgan.
“Tarixi Mukimxoniy” mukaddima va uch bodan iborat.
Mukaddimada turkiy xalklarning afsonaviy onasi Alan kuva, Chingizxonning
ota-bobolari, mo`gul ko`shinlari tomonidan Movarounnaxr, Balx va Badaxshonning
bosib olinishi tarixi kiskacha bayon etilgan.
Asarning birinchi bobi Shayboniylar davrida Movarounnaxrning umumiy
axvolidan xikoya kiladi.
“Tarixi Mukimxoniy”ning yangi va muxim kismi uning II-III boblaridir.
Ikkinchi bobda Balx va kisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy
axvoli, shuningdek, Buxoro va Balx xonliklarining Xindiston, Eron, Turkiya va
Koshgar bilan bo`lgan siyosiy munosabatlari, uchinchi bobda esa 1702-1704 yillar
vokealari, xususan Buxoro bilan Balx o`rtasida boshlangan kurolli kurash o`rin olgan.
Asarda xonlar va katta er egalari to`grisida, mexnatkashlar ogir axvoli to`grisida
ayrim kimmatli ma`lumotlar uchraydi.
“Tarixi Mukimzoniy” asarining ko`lyozma nusxalari ko`p va Sankt-Peterburg,
Toshkent, shuningdek, xloidiy mamlakatlarning kutubxlnalarida saklanmokda. Asar
to`la o`zbekchaga 1861 yili tarjima kilingan, unday ayrim parchalar frantsuz va rus
tillarida e`lon kilingan. 1956 yili to`lik ruscha tarjimasi chop etilgan.
“Ubaydullanoma” XVII asrda o`tgan Mir Muxammad Amini Buxoriy asaridir.
U o`kimishli va fozil kishilardan bo`lib, 1645 yilda tugilgan, vafot yili ma`lum emas.
Ashtarxoniylardan Subxonkulixon va Ubaydullaxon (1702-1711 yy.) saroyida bosh
munshiylik vazifasida xizmat kilgan.
“Ubaydullanoma” Buxoro xonligining 1702-1716 yillar orasidagi ijtimoiy-
siyosiy va madaniy xayoti xakida xikoya kiladi. Asar 1716 yildan keyin yozilgan,
mukaddima, xotima va 80 bobdan iborat.
Mukaddimada muallifning xol-axvoli, ya`ni Subxonkulixon xukmronligining
so`nggi yillarida xizmatdan chetlashtirilib, ogir axvolga tushib kolganligi va
Uaydullaxon xizmatiga kabul kilinishi, Abdulazizxon va Subxlnkulixon davrida
Buzoro xrnligining ijtimoiy-siyosiy axvoli kiska tarzda bayon kilingan.
1-80- boblarda Buxoro xonligining kariyb 15 yillik (1702-1711 yy.) ijtimoiy-
siyosiy tarixi batafsil yoritilgan. Muallif mazkur asarida katta er egaligi, axolidan
yigiladigan solik va jarimalar, Buxoro xonligining ma`muriy tuzulishi, tarkoklikning
kuchayishi, mamlakat boshiga tushgan iktisodiy kiyinchiliklar va uning afrim
sabablari kabi masalalarga keng o`rin bergan. Asarda geografik va etnografik
ma`lumotlar xam ko`p.
Xotimada muallif bilan zamondosh bo`lgan va Buxoroda istikomat kilgan
olimlar, shoirlar, masalan, Sayido Nasafiy, Kosixoja, mulla Sarfaroz, Fitrat, Mulxam,
mashxur kozilar xakida kiskacha, lekin e`tiborga molik ma`lumotlar keltirilgan.
“Ubaydullanoma” asarining 10 dan ortik ko`lyozma nusxasi mavjud. Asar
A.A.Semenov tomonidan rus tiliga tarjima kilingan va 1957 yili Toshkentda nashrdan
chikarilgan.
”Tarixi kasira” yoki ”Tarixi sayyid Rokim”, “Tarixi sayyid Rokim
Samarkandiy” nomlari bilan mashxur bo`lgan asarni Mulla Sharafuddin A`lam
yaratgan. U XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning birinchi choragida yashab
o`tgan shoir va tarixchi olimdir. V.R.Rozen va A.A.Semenovlar keltirgan
ma`lumotlarga karaganda, Mulla Sharafuddin A`lam asli andijonlik, yosh paytida
Samarkandga, otasi xuzuriga kelib kolgan. Otasining ismi mullo Nuriddin bo`lib,
xalk orasida oxund mulla Farxod nomi bilan mashxur bo`lgan.
Mulla Sharafuddin yoshligidan mexnatsevar vailmga chankok bo`lgan.
Otasining yordami bilan yaxshi o`kidi, turli ilmlarni kasb etdi va keng ma`lumotli
olim va shoir bo`lib etishdi. V.R.Rozen va A.A.Semenovlarning tadkikotlaridan
anglishilishicha, mulla Sharafuddin Samarkandning eng ma`lumotli olimlaridan
mulla Bokijon Buxoriyning xizmatida bo`lgan va uning vafotidan keyin o`rniga
a`lamlik vazifasigao`tirgan. Ba`zi ma`lumotlarga karaganda, u kozilik mansabida
xam turgan.
Olim “Tarixi kasira” asari bilan mashxur. Unda mashur shaxslarning xayotiga
oid mamlakatda bunyod etilgan katta binolar, usti yopik bozor, timlar, xammamlar
kurilishi va mashur kishilar xayoti bilan boglik sanalarga bagishlangan tarix-
xronogrammalar majmuidan iboratdir. U Amir Temur tavalludi(1336 y.)dan to XVIII
asrning o`rtalarigacha kechgan vokealarni o`z ichiga oladi.
“Tarixi kasira” asarining ko`lyozma nusxalari va toshbosma nashrlari ko`p.
Asarning birinchi toshbosma nashr olim va yirik davlat xizmatchisi Mirza Salimbek
tarafidan 1913 yili Toshkentda amalga oshirilgan. Shu erda mazkur asarni “Tarixi
tomm” nomi bilan 1998 yili bosmadan chikkanligini eslatib o`tmokchimiz.
“Tarixi kasira” ba`zi muxim vokealar tarixini aniklashda kimmatli manba rolini
o`ynaydi. Dalil sifatida bir necha misollar keltiramiz.
Yirik tarixnavis olim va vazir Rashiduddinning o`ldirilishi vokeasi 1318 yil 27
oktyabr kuni sodir bo`lgan.
Shoir Kamol Xo`jandiyning vafoti 1391 yili yuz berdi.
Amir Temur zamonida o`tgan yirik alloma Taftazoniy xakida kuyidagi
ma`lumotlar keltirilgadi. 1322 yili tavallud topgan. 18 yoshlik paytida Gijduvonda
“Sharxi Zandoniy” asarini yozgan. 1347 yilning 10 iyun kuni Jom viloyatida “Sharxi
mulaxxas al-miftax” kitobini yozib tamomlagan. 1373 yil 23 may kuni Samarkandda
“Makosid ul-kalom va sharxi makosad” kitoblarini yozib tamomlagan. Vafoti 1392
yili sodir bo`ldi.
“Tarixi kasira”da Amir Temur davrida o`tgan yana bir yirik olim Mir Sayyid
Sharif Jurjoniy xakida kuyidagilarni o`kiymiz. Asli Mozandaronning To`un
kishlogidan. 1377 yili tugilgan. Sherozdagi “Dor ush-shifo” o`kuv yurtida
mudarrislik kilgan. Amir Temur Sherozni ishgol kilgan 1393 yili Samarkandga
ko`chib kelgan va xazrat soxibkironning inoyat va marxamatlariga sazovor bo`lib,
uning saroyida xizmat kilgan. 76 yoshida Sherozda vafot etgan.
Movarounnaxrlik iloxiyot olimi xoja Muxammad Porsoning vafoti 1419 yili yuz
bergan.
Mirzo Ulugbekning birinchi muallimi shayx Ozariy, xakikiy ismi Xamza ibn
Abdulmalik at-Tusiy 1440 yili vafot topgan. “Tarixi kasira”da uning xakida yana
Dostları ilə paylaş: |