asrning 20- yillaridan boshlab kuchayib ketgan iktisodiy va siyosiy tanglikni,
ijtimoiy-siyosiy tarkoklikning kuchaymshm va buning natijasida markaziy davlat
boshkaruvining zaiflashuvi, mangit xukmdorlarining uluslar va kabilalarni
bo`ysundirish maksadida olib borgan tinimsiz urushlari va buning okibatida ko`plab
shaxarlar xamda kishloklarning vayron etilishi, mexnatkash xalk turmushining
ogirlashib borishi va uning asosiy sabablarini aniklashga yordam berishi mumkin
bo`lgan daliliy ma`lumotga o`ta boydir.
Asarda yana o`zbek kavmlari, uluglari va ularning ijtimoiy-siyosiy xayotda
tutgan o`rni, Ashtarxoniylar va Mangitlar xukmronligi davrida o`zbek ko`shini va
mangitlar davlatining tuzilishi, 1722-1782 yillarda Buxoro xonligining Eron,
Afgoniston, Kozok va Ko`kon xonliklari xamda Koshgar bilan olib borgan siyosiy
munosabatlari xakidagi xam e`tiborga molik ma`lumotlar ko`p uchraydi.
“Tuxfat ul-xoniy” asarining ko`lyozma nusxalari ko`p. Masalan, fakat Sankt-
Peterburg, O`zbekiston, Tojikiston kutubxonalarida undan 23 ko`lyozmasi mavjud.
Asar biron tilga to`la tarjima kilinmagan xam. Asardan kichik bir parcha, ya`ni
Muxammad Raximxonning 1747 yili Saraxs atrofida Eron ko`shinlari bilan
to`knashuvi rus tilida 1938 yili e`lon kilingan, xalos.
“Tarixi Amir Xaydar” XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi
yarmida o`tgan buxorolik olimlari asaridir. Kitobning noma`lum muxarrir tomonidan
kiskartirilgan nusxasi etib kelgan bo`lib, ko`lyozma O`zRFA Sharkshunoslik
institutida 1836 rakami ostida saklanmokda.
“Tarixi Amir Xaydar” kichik xajmdagi asar, jami 96 varakdan iborat, muxim
tarixiy manbalar asosida yozilgan, Buxoro xonligining Ashtarxoniylar, shuningdek,
asosan, Mangitlar sulolasidan bo`lgan amir Xaydar xukmronligi (1800-1826 yy.)
davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`z ichiga oladi.
Asar 81 bob, yoki dostondan iborat. 1-2- boblari Buxoro shaxri tarixiga
bagishlangan, 3-6- boblarda Ashtarxoniylar tarixi kiskacha bayon etilgan, 7-81-
boblarida esa Buxoro amirligi amirzoda Xaydarning tugilishidan to uning 1826 yil 6
oktyabridagi vafotigacha bo`lgan tarixi xikoya kilinadi.
Kitob 50- yillarda A.A.Semenov tomonidan rus tiliga tarjima kilingan, lekin
nima sababdandir ko`lyozma nashr etilmay kolgan. Tarjima ko`lyozmasi O`zR FA
ShI kutubxonasida saklanmokda.
“Muntaxab ut-tavorix” (“Saylanma tarix”) asarining muallifi ko`konlik yirik
tarixchi olim Xakimxon to`radir (taxm.1802-vafot etgan yili maxlum emas). Ota
tarafidan nakshbandiya tarikatining yirik namoyondalaridan biri, yirik iloxiyot olimi
Maxdumi A`zam Kosoniy (1461/62-1542/43 yy.)ning avlodi, ona tarafidan Ko`kon
xoni Norbo`taxon (1770-1800 yy.)ning nabirasidir.
Otasi sayyid Ma`sumxon to`ra Umarxon davri (1809-1822 yy.)da va
Muxammad Alixon xukmronligi (1822-1842 yy.)ning dastlabki yillarida xonlikning
shayxulislomi lavozimini egallab turgan. Xakimxon to`ra Muxammad Alixon
xukmronligiavvalida Namangan, To`rako`rgon va Kosonsoyda xokim bo`lgan. Lekin
ko`p o`tmay otasi xam, o`zi xam xonning gazabiga duchor bo`lib, egallab turgan
lavozimlaridan bo`shatilganlar va xaj marosimini ado etish uchun Arabistonga
jo`natib yuborilgan. Otasi yo`lda, Mozori sharifda 1834 yili vafot etgan. Xakimxon
to`ra esa ko`p mashakkatlar chekib, etti yildan keyin Rossiya, Turkiya, Irok, Suriya
va Falastin orkali Mkkaga etib bordi. O`shanda 1834 yili u Orenburgda podshox
Aleksandr 1 bilan uchrashish sharafiga muyassar bo`lgan. Xakimxon to`ra Makka va
Madina ziyoratidan kaytgach, 1828 yili, Muxammad Alixondan cho`chib Ko`konga
bormadi va kolgan umrini Kitobda kechirdi. O`zining yozishicha, Kitobda uning
karindoshlari va ozmi-ko`pmi er-suvi bo`lgan.
Xakimxon to`ra yirik tarixnavis olim bo`lib, o`zining “Muntaxab ut-tavorix”
asarini 1843 yilning 29 may kuni yozib tamomlangan.
“Muntaxab ut-tavorix”da kadimiy zamonlar, islomiyatdan avval o`tgan
paygambarlar, kadimgi Eron podshoxlari, Xitoy va evropaning kadimiy podshoxlari,
xalifayi Roshidindan to Movarounnaxrning Mangit va Ming sulolasidan chikkan oliy
xukmdorlar zamonigacha kechgan tarixi bayon etiladi.
Asarda Ko`kon xonligining xonlik asoschisi Shoxruxxon(1709-1721 yy.)ning
o`gli va toj-taxt vorisi Abduraximxon (1721-1724 yy.) zamonidan to Norbo`taxon,
Olimxon va Umarxon davri tarixi yaxshi yoritilgan. Ayniksa, Norbo`taxon, Olimxon
va Umarxon davri yaxshi yoritilgan. Asarda muallifning Rossiya, Turkiya, Irok,
Shom (Suriya) va boshka mamlakatlarga kilgan sayoxati chogida olgan taassurotlari
va o`sha mamlakat xalklarining ijtimoiy-siyosiy xayoti, tarixi va xayot tarzi xakida
keltirgan maxlumotlari xam dikkatga sazovordir. “Muntaxab ut-tavorix”ning
ko`lyozma nusxalari kam. Uning Dushanbeda, Tojikistonda A.A.Semenovning uy
muzeyida saklanayotgan forscha fotonusxasini Axror Muxtorov 1983 yili ikki kitob
xolida chop etdi. Asarning o`zbekcha nusxasi xam bo`lib, xozirda O`zR FA
Sharkshunoslik instituti xazinasida (rakami № 594) saklanmokda.
”Tarjimai axvoli amironi Buxoroyi sharif az amir Doniyol to asri amir
Abdulaxad” (“Buxoroyi sharif amirlarining tarjimai axvoli. Amir Doniyoldan to
amir Abdulaxadgacha”) asarining muallifi Axmad Donish yoki Axmad Kalla nomi
bilan mashxur bo`lgan, X1X asrda ko`zga ko`ringan mutafkkir shoir, adib, olim va
diplomatdir. Uning to`la ismi Axmad ibn Nosir ibn Yusuf al-Xanafiy al-Buxloiydir.
Bo`lgusi tarixchi 1827 yili Buxoroda tugilgan. U yoshligidan yaxshi o`kib tarix,
mumtoz adabiyot, riyoziyot-matematika, ilmi nujum-astronomiya, musika va tibbiyot
ilmlarini yaxshi o`rgangan, xusnixat va musavvirlik sirlarini xam egallangan.
Axmad Donish o`z faoliyatini xattotlikdan boshlagan va 50- yil boshlarida amir
Nasrullox xizmatiga kabul kilingan, 1870 yili iste`foga chikib, ilmiy faoliyat bilan
mashgul bo`lgan.
Axmad Donish 1857 yili amir Nasrullox, 1869 va 1974 yillari amir Muzaffar
(1860-1885 yy.) elchiligi tarkibida Peturburgda bo`ldi va Rossiyaning iktisodiy,
ijtimoiy-siyosiy va madaniy xayoti bilan yakindan tanishdi. Bu safarlar olimning
dunyokarashiga katta ta`sir ko`rsatdi. Lekin u Buxoroning Rossiyaga karaganda
kolokligining xakikiy sabablarini tushunib etmadi. U jamiyatni mavjud konun va
tartiblarini takomillashtirish yo`li bilan, odil podshoxning ko`li bilan kaytadan kurish
mumkin deb xisoblardi. Olimning bu karashlari uning “Navodir ul-vakoe`” (“Nodir
vokealar”) nomli asarida o`z aksini topgan. Axmad Donish ushbu asarida amirga
davlatni boshkarish ishlarini kaytadan kurishni maslaxat berdi. Lekin amir bundan
dargazab bo`ldi va 70- yillar oxirida Axmad Donishni poytaxtdan uzoklashtirdi va
Guzorga kozi kilib yubordi.
1885 yili, amir Muzaffar vafotidan keyin, u Buxoroga kaytib keldi va umrining
kolgan kismini ilmiy mashgulotlar bilan bilan kechirdi. Axmad Donish 1897 yili
vafot etdi.
Axmad Donish sermaxsul ijodkor bo`lib, iloxiyot, ilmi nujum, geografiya,
adabiyot va tarixga oid 20 ga yakin asar yozib koldirdi. “Manozir ul-kavokib”
Dostları ilə paylaş: |