kuyidagilar aytiladi. Otasi sarbadorlar jamoasiga mansub bo`lgan. O`z davrining etuk
olimi va shoirlari jumlasidan bo`lgan. She`rlari mashxur bo`lib, nazm va nasrda bir
necha asar yozib koldirgan. “Javoxir al-asror”, “Tugroyi xumoyun” va “Ajoyib ul-
garoyib” shular jamlasidandir.
Shayboniylar, xususan, Muxammad Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Abdullaxon
soniy davrida, Movarounnaxr va Balx shaxarlarida bir talay katta kurilishlar,
madrasalar, masjidu xonakolar, timlar, yirik suv inshoatlari kurib ishga tushirilgan.
“Tarixi kasira”da bular xakida xam muxim ma`lumotlarni uchratamiz. Bir necha
misol:
Kesh(Shaxrisabz)da Oksaroy binosining kurilishi asosan 1382 yilda
tamomlangan.
Mirzo Udugbekning Samarkanddagi madrasasi 1425 yili kurib bitkazilgan.
Mirzo Ulugbekning rasadxonasi 1429 yili kurib ishga tushirilgan.
Alayka ko`kaltoshning Samarkanddagi jome` masjidida Ko`chkinchixon tarafida
kurilgan marmar minbar 1528 yili bitkazilgan.
Buxoroda Ubaydullaxon tarafida Mir arab madrasasining bino kilinishi 1536 yili
sodir bo`lgan.
Mavlono Mir muftiy tarafidan Buxoroyi sharifda kurilgan kutubxona 1558 yili
bitkazilgan.
Juvonmard Alixon tarafidan Buxoroda xammom kurilishi 1574 yili poyoniga
etgan.
Muxtar Kosim tarafidan Gijduvon yonida, Ko`xak daryosi ustiga kurilgan ko`p
oshiyonalik suv ayirgich inshooti 1576 yili kurilib ishga tushirilgan.
Abdullaxon soniy tarafidan Buxoroda bunyod etilgan chorbog 1584 yili kurib
tamomlandi.
Mazkur xon tarafidan Buxoroda Chorsu bozorining kurilishi 1587 yili
tamomlandi.
Karmina yonida, Ko`xak daryosi ustiga ko`prik kurish ishlari 1587 yili
tamomlandi.
Kitobda mashxur asarlarning yozib tamomlangan vaktixam ko`rsatilgan.
Masalan, Ulugbek mirzoning “Ziji jadidi ko`ragoniy” kitobi 1437 yili, Abduraxmon
Jomiyning “Nafaxot ul-uns” asari 1469 yili, “Xusni Xusayn” kitobi 1606 yili yozib
tamomlangan.
“Tarixi kasira” asari, uning kiymati va idm-fan uchun zarurligi keltirilgan
misollardan xam ko`rinib turibdi.
“Tarixi Abulfayzxon” asarini Ubaydallaxon va Abulfayzxon (1711-1747 yy.)
saroyida xizmat kilgan munajjim, shoir va tarixchi olim Abduraxmon Davlat yozgan.
Muallif ko`prok Abduraxmon Tole nomi bilan mashxur.
Mazkur asar xajm jixatdan kichik, 161 varak bo`lib, “Ubaydullanoma”ning
davomi xisoblanadi va Buxoro xonligining 1711-1723 yillar orasidagi ijtimoiy-
siyosiy tarixini o`z ichiga oladi. Ma`lumki, XVIII asrning birinchi choragida Buxoro
xonligining iktisodiy va siyosiy axvoli zaiflashadi, ulus boshliklarining, ya`ni
maxalliy xukmdorlarning mustakillik uchun olibborgan xarakati kuchaydi, ularning
ayrimlari, masalan, Balx va Samarkand markaziy xukumatga bo`ysunmay ko`ydilar,
Fargona XVIII asr boshlarida, 1709 yili Ashtarxoniylar davlatidan ajralib chikdi va
o`lkada mustakil Ko`kon xonligi tashkil topdi, 1722 yili Samarkand xam mustakillik
e`lon kildi va Rajabxon ismli kimsani xon kilib ko`tardilar (1722-1728 yy.), o`zaro
urushlar boshlanib ketdi.
“Tarixi Abulfayzxon” asarida mana shu masalalar keng yoritib berildi. Bundan
tashkari, asarda Buxoro xonligining ma`muriy tuzulishi va o`zbek xalkining o`sha
yillardagi etnik tarkibi xakida xam ayrim, dikkatga sazovor dalil va ma`lumotlar bor.
“Tarixi Abulfayzxon”ning to`la ruscha tarjimasi, zarur izoxlar bilan 1959 yili
A.A.semenov tarafidang Toshkentda nashr kilingan.
“Cilsilat us-salotin” Xoji Mir Muxammad Salimning asaridir. Uning ko`lyozma
nusxalari juda kamyob bo`lib, bir nusxasi Angliyaning Oksford shaxridagi Bodli
kutubxonasida (rakami № 269) saklanmokda.
Xoji Mir Muxammad Salim xech bo`lmaganda biron kichik viloyatga xokim
bo`lish sharafiga muyassar bo`lolmagan va boshidan ko`p ogir kunlarni kechirgan
Ashtarxoniylar jumlasidandir. Uning bobosi Tursun Muxammad sulton 1578-1598
yillari Samarkand xokimi bo`lgan. Uning to`ngich o`gli Poyanda Muxammad Sulton
Balx xoni Nadr Muxammadxonga yakin bo`lgan, xonning singlisi Zubayda bonuga
uylangan va 1611-1642 yillari Kunduz viloyatiga xokimlik kilgan. Ana shu Poyanda
Muxammad sulton bilan Zubayda bonydan tugilgan Muxammadyor sulton Xoji Mir
Muxammad Salimning bobosidir. U 1645 yilgacha Shaxrisabz viloyatiga xokim
bo`lgan va Nadr Muxammadxon Buxoro taxtini o`gli Abdulazizxonga koldirib
ketgandan keyin u bilan birga Balxga kochib borgan. Oradan bir yil o`tgach, 1646
yili, Balx Boburiylardan Shoxi jaxon ko`shinlari tomonidan ishgol etilganlan so`ng,
xonning onasi Shaxribonu xamda Nadr Muxammadxonning boshka oila a`zolarini
olib Buxoroga kochib keldi, Abdulazizixonning kaomoklar, korakalpok va kozok
sultonlariga karshi xarbiy yurishlarida ishtirok etdi, toju taxt oldida ko`rsatgan katta
xizmatlari uchun Shaxrisabzga xokim kilib tayinlandi. Muxammadyor sulton 1647
yilning 14 iyunida Avrangzeb ko`shini bilan Balx kishlogi-Temurobodda bo`lgan
jangda xalok bo`lgan. Xoji Mir Muxammad Salimning otasi Muxammad Rustam
sulton 1645 yili xali yosh bo`lgan va Abdulazizixon unga ikto` tarzida Samarkandga
karashli Saripul tumanini in`om kilgan, unga otalik kilib esa Mir Shoxxoja
Shavdariyni tayinlagan. Lekin 1671 yili Abdulaziz undan xavfsirab ko`ziga mil
torttirib ko`r kilgan. Muxammad Raxim sulton orada ko`p vakt o`tmay, amir
Muxammadyor ltadikning vositachiligi bilan, xondan ruxsat olib Xajga jo`nagan.
Lekin, Dekan viloyatida davom etib turgan urush xarakatlari sababli, bandargox
shaxarlaridan birontasiga o`tolmay, Shoxijaxonobodga kaytib kelgan va oradan ikki
yil o`tgach, o`sha erda vafot etgan.
Mir Muxammad Salimning o`ziga kelsak, u, asarda bayon etilgan vokealarga
karaganda, otasidan keyin Buxoroda kolgan. 1711 yili Ubaydullaxon o`ldirilgandan
keyin, xaj kilish baxonasi bilan Arabistonga jo`nagan. Bir yilcha Isfaxonda istikomat
kilib, 1712 yili Turkiyaga borgan. Sulton Axmad 111 (1703-1730 yy.) uni extirom
bilan kutib olgan. To`rt yilcha Turkiyada turib, mazkur sultonning xarbiy yurishlarida
katnashgan. Mir Muxammad Salim 1716 yili Makkaga borgan va xaj marosimini ado
etgandan keyin, dengiz orkali Xindistonga kelgan va Boburiy Nosiruddin
Muxammadshox (1719-1748 yy.)ning xizmatiga kirgan. “Cilsilat us-salotin” asarini
Nosiruddin Muxammadshoxning topshirigi bilan yozgan. Xoji Mir Muxammad
Salimning kachon va kaerda vafot etganligi aniklanmagan.
“Cilsilat us-salotin” 1731 yilda yozilgan bo`lib, mukaddima va to`rt kismdan
iborat.
Dostları ilə paylaş: |