o`kimishli kishilar bo`lishgan. Mavlono Mir Abdulxay (1755-1827 yy.) Samarkandda
kirk yil kozikalon mansabida turgan. Shu bilan birga u bir talay ilmiy asarlar yozib
koldirgan. “Xavoshi shofiy bar sharxi Bayzaviy”, “Saxixi Buxoriy”ning forscha
sharxi, “Zaburi Dovudiy”ning forsiycha sharxi, “Axloki Baxodurxon shular
jumlasidandir. Otasi Abu Sa`idxoja (1849 yili 28 avgustda vafot topgan) xam keng
ma`lumotli kishi bo`lgan. Fikx va kalom, diniy akidalarni isbotlash ilmida benazir
bo`lgan.
“Samariya” 11 bob, mukaddima va xotimadan iborat bo`lib, Samarkand
shaxrining bunyod etilishi, “Samarkand” deb atalishining sabablari, shaxarning
geografik xolati, ob-xavosi, uning X1X asrning uchinchi choragiga kadar saklanib
kolgan osori-atikalari vua mashxur kishilari xakida ma`lumot beradi.
Asarning o`zbekcha tarjimasi 1921 yili samarkandlik yosh, saloxiyotli olim
Abdulmo``min Sattoriy tarafidan amalga oshirilgan edi. Lekin, ogir xastalik va 1925
yil 23 iyuldagi bevakt o`limiunga tarjimani chop kilishga imkon bermadi. Sadriddin
Ayniy 1925 yili o`sha yillari maorif noziri bo`lib ishlab turgan Abdurauf Fitratning
taklifi bilan, uni taxrir kilib, nashrga tayyorlagan edi. Lekin asar chop etilmay kolgan
edi. S.Ayniyning ko`lyozmasi xozirda O`zR FA ShI fondida 600- rakam ostida
saklanmokda.
“Samariya” asar B.Axmedov va A.Juvonmardiev tomonidan kayta nashrga
tayyorlandi va 1991 yili Toshuketda chop etildi.
”Majmu` al-garoyib” (“Garoyibotlar majmuasi”) 1569 yili Balx xoni
Shayboniyxon Pirmuxammadxon 1 (1546-1566/67 yy.)ning topshirigi bilan yozilgan.
Asar muallifi balxlik olim Sulton Muxammad bo`lib, uning xakida bizga kuyidagilar
ma`lum. Otasi mavlono Darvish Muxammad Balxning o`kimishli va katta nufuzsha
ega bo`lgan kishilaridan biri edi. Shayboniy xukmdorlardan Xurramshox sulton
(1506-1511 yy.) va Kistinkora sulton (1526-1544 yy.) davrida Balxning muftiysi
lavozimida xizmat kilgan. O`zbek tilida she`rlar bitgan. Uning she`rlaridan
namunalar ”Majmu` al-garoyib”da keltiriladi. Darvesh Muxammad muftiy 1550 yil
19 fevralda vafot etgan.
Asar muallifi Sulton Muxammad Balxiy xam zamonasining keng ma`lumotli
kishilaridan bo`lgan. U xususan tarix, geografiya, astrologiya, mineralogiya, iloxiyot,
fikx va adabiyot ilmlaridan boxabar kishi bo`lgan. Otasi vafotidan keyin uning
mansabida turgan Sulton Muxammad 1573 yil 12 may kuni vafot etgan.
”Majmu` al-garoyib” asarini yozishda Sulton Muxammad al-Balxiy o`zidan
avval o`tgan olimlarning asarlaridan, shuningdek Balx mamlakati bo`ylab kilgan
sayoxatlari paytida to`plagan ma`lumotlaridan keng foydalangan. Olim foydalangan
asarlar ichida bizgacha etib kelmaganlari va kam ma`lum bo`lganlari ko`p. «Or al-
mukaddimin» («Salaflarning fikrlari»), «Tarixi sakoliba»(«Slavyanlar tarixi»), «Anis
ul-vaxdat va jolis ul-xilvat» («Yolgizlar do`sti va xizvatda o`tiruvchilar suxbatdoshi»)
kabi asarlar shular jumlasidandir.
”Majmu` al-garoyib” ilm axli orasida keng tarkalgan asar. Uning xozirgacha
saklangan ko`lyozmalari 80 dan ortik. Uning ma`lumotlaridan juda ko`p olimlar
foydalangan. Ulardan “Abdullanoma” asari muallifi Xofizi Tanish Buxoriy, “Ajoyib
at-tabakot” kitobining musannifi mavlono Muxammad Toxir va XU11 asrda o`tgan
olim Maxmud ibn Vali shular jumlasiga kiradi.
Asarning ayniksa 3, 11, 12- va 18- boblari muximdir. Ularda Buxoro, Balx,
Tamgach, Marv,Siyovush, Sogoniyon, Termiz, Tibat, Turkiston, Samarkand va
Bulgor kabi yirik shaxarlar va ulkan mamlakatlar, Murgob, Vaxsh, Jayxun, Ko`xak,
Chirchik daryolari, dunyoda yuz bergan muxim vokealar, mashxur shayxlar, olimlar
va xukmdorlar, Balx va Badaxshonning mineral boyligi xakidagi kismlari muxim
axamiyotga ega.
”Majmu` al-garoyib” asarining tankidiy matni tayyorlangan edi, lekin chop
etilgani yo`k. Afgonistonda yuz bergan so`nggi yil vokealari tadkikotchi va uning
ilmiy faoliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatgan ko`rinadi.
“Ajoyib at-tabakot” (“er katlamlarining ajoyibotlari”)-daliliy ma`lumotlarga
boy, kam o`rganilgan geo-kosmografik asar. Bir kancha tarixiy, geografik va
kosmografik asarlar xamda sayyoxlarning esdaliklari va muallifning shaxsiy
kuzatuvlari asosida yozilgan bo`lib, O`rta Osiyoning XU!-XU11 asrlardagi tarixi va
geografik sharoitiga oid ma`lumotlarga boy.
“Ajoyib at-tabakot” mavlono sayyid MuxammadToxir tarafidan Balx xoni
Ashtarxoniy Nadr Muxammadxon (1606-1642 yy.)ning topshirigi bilan yozilgan.
Muallif asarning mukaddimasida keltirilgan ayrim ma`lumotlarga karaganda, mazkur
xon saroyida xizmat kilgan olimlar jumlasiga kirgan.
“Ajoyib at-tabakot”ning yozilish tarixini kuyidagi dalillarga asoslanib belgilash
mumkin. Muxamad Toxir asarining “Balx” kismida Xoja xayron Kishlogidagi xazrat
Ali (656-661 yy.) mozori tepasiga kurilgan xashamatli bino xijriy 886 yilda shoir va
tarixchi olim Kamoliddin Binoiy va uning otasi Muxammad Sabz tarafidan
kurilganligini aytadi va shundan beri 172 yil o`tdi, deb yozadi. Shu 172 ga 886 (bino
kurilgan yili)ni ko`shadigan bo`lsak, 1648 yil kelib chikadi. Shunga asoslanib, asar
xijriy 1058, melodiy 1648 yili yozilgan deb aytish mumkin.
Muxammad Toxir o`z asarini yozishda «Majmu` ao-garoyib»dan tashkari al-
Battoniy (852-929 yy.), Abu Rayxon Beruniyning «Konuni Mas`udiy»,
«Javoirnoma», shuningdek, Abulmalik Marvarudiy, Nosiriddin Tusiy, Narshaxiy va
boshka olimlarning asarlaridan foydalangan.
“Ajoyib at-tabakot” kam o`rganilgan, nashr etilmagan. Uning uchinchi kismi,
tabaka katta ilmiy kimmatga ega. Unda O`zbekistonning Samarkand, Toshkent,
Andijon, Termiz va boshka shaxarlari, shuningdek Sharkiy Turkiston-Koshgar va
Afgoniston xakida kimmatli ma`lumotlar uchraydi.
O`zR FA Sharkshunoslik instituti fondida ushbu asarning uchta ko`lyozma
nusxasi (rakamlari № 411,2380 va №9654) mavjud. Ularning yana bir kimmatli
tomoni shundaki, chiroyli nasta`lik xati bilan bitilgan, unvon va sarlavxalari rangli va
tillo suvi berib yozilgan, Ka`ba va paygambarimiz Muxammad alayxissalomning
Madinadagi muborak kabri tasviri xam keltirilgan.
Kitobda shaxarlar tavsifi baxoli imkon to`lik berilgan. Namuna sifatida Balx va
Kubodiyon shaxarlari xakida berilgan tavsifni keltiramiz.
“Balx – ulug shaxar, Xurosonga karaydi, to`rtinchi iklimga kiradi. Uni kadimgi
Eron podshoxlaridan Kayumars kurgan, Taxmuras obod kilgan, Luxrasip kaytadan
kurib, tevarak atrofini pishik devor bilan o`rattirgan. Bir rivoyatga ko`ra, uni birinchi
bunyod kilgan kishi Kobil ibn Odam..., boshka rivoyatga ko`ra shox Gishtosip Ayyub
paygambarning amri bilan kurdirgan...Uchinchi rivoyatda keltirilishicha, (uni)
Minuchexr ibn Iroj bino kilgan. “Tarixi Balx” kitobida yozilishicha, Balxning kal`asi
(ko`p bor) vayron kilingan va 22 marta kaytadan tiklangan. Balxning eng so`nggi
imoratibir vaktlar Xuroson xokimi bo`lib turgan Abu Muslim Marvoziy tarafidan
Dostları ilə paylaş: |