Derektaniw uzb



Yüklə 1,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə54/81
tarix11.07.2018
ölçüsü1,14 Mb.
#55346
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   81

o`kimishli kishilar bo`lishgan. Mavlono Mir Abdulxay (1755-1827 yy.) Samarkandda 
kirk  yil  kozikalon  mansabida  turgan.  Shu  bilan  birga  u  bir  talay  ilmiy  asarlar  yozib 
koldirgan.  “Xavoshi  shofiy  bar  sharxi  Bayzaviy”,  “Saxixi  Buxoriy”ning  forscha 
sharxi,  “Zaburi  Dovudiy”ning  forsiycha  sharxi,  “Axloki  Baxodurxon  shular 
jumlasidandir.  Otasi  Abu  Sa`idxoja  (1849  yili  28  avgustda  vafot  topgan)  xam  keng 
ma`lumotli  kishi  bo`lgan.  Fikx  va  kalom,  diniy  akidalarni  isbotlash  ilmida  benazir 
bo`lgan. 
“Samariya”  11  bob,  mukaddima  va  xotimadan  iborat  bo`lib,  Samarkand 
shaxrining  bunyod  etilishi,  “Samarkand”  deb  atalishining  sabablari,  shaxarning 
geografik  xolati,  ob-xavosi,  uning  X1X  asrning  uchinchi  choragiga  kadar  saklanib 
kolgan osori-atikalari vua mashxur kishilari xakida ma`lumot beradi. 
Asarning  o`zbekcha  tarjimasi  1921  yili  samarkandlik  yosh,  saloxiyotli  olim 
Abdulmo``min Sattoriy tarafidan amalga oshirilgan edi. Lekin, ogir xastalik va 1925 
yil 23 iyuldagi bevakt o`limiunga tarjimani chop kilishga imkon bermadi. Sadriddin 
Ayniy  1925  yili  o`sha  yillari  maorif  noziri  bo`lib  ishlab  turgan  Abdurauf  Fitratning 
taklifi bilan, uni taxrir kilib, nashrga tayyorlagan edi. Lekin asar chop etilmay kolgan 
edi.  S.Ayniyning  ko`lyozmasi  xozirda  O`zR  FA  ShI  fondida  600-  rakam  ostida 
saklanmokda. 
“Samariya”  asar  B.Axmedov  va  A.Juvonmardiev  tomonidan  kayta  nashrga 
tayyorlandi va 1991 yili Toshuketda chop etildi. 
”Majmu`  al-garoyib”  (“Garoyibotlar  majmuasi”)  1569  yili  Balx  xoni 
Shayboniyxon Pirmuxammadxon 1 (1546-1566/67 yy.)ning topshirigi bilan yozilgan. 
Asar muallifi balxlik  olim Sulton Muxammad bo`lib, uning xakida bizga kuyidagilar 
ma`lum.  Otasi  mavlono  Darvish  Muxammad  Balxning  o`kimishli  va  katta  nufuzsha 
ega  bo`lgan  kishilaridan  biri  edi.  Shayboniy  xukmdorlardan  Xurramshox  sulton 
(1506-1511  yy.)  va  Kistinkora  sulton  (1526-1544  yy.)  davrida  Balxning  muftiysi 
lavozimida  xizmat  kilgan.  O`zbek  tilida  she`rlar  bitgan.  Uning  she`rlaridan 
namunalar  ”Majmu`  al-garoyib”da  keltiriladi.  Darvesh  Muxammad  muftiy  1550  yil 
19 fevralda vafot etgan. 
Asar  muallifi  Sulton  Muxammad  Balxiy  xam  zamonasining  keng  ma`lumotli 
kishilaridan bo`lgan. U xususan tarix, geografiya, astrologiya, mineralogiya, iloxiyot, 
fikx  va  adabiyot  ilmlaridan  boxabar  kishi  bo`lgan.  Otasi  vafotidan  keyin  uning 
mansabida turgan Sulton Muxammad 1573 yil 12 may kuni vafot etgan. 
”Majmu`  al-garoyib”  asarini  yozishda  Sulton  Muxammad  al-Balxiy  o`zidan 
avval  o`tgan  olimlarning  asarlaridan,  shuningdek  Balx  mamlakati  bo`ylab  kilgan 
sayoxatlari  paytida  to`plagan  ma`lumotlaridan  keng  foydalangan.  Olim  foydalangan 
asarlar  ichida  bizgacha  etib  kelmaganlari  va  kam    ma`lum  bo`lganlari  ko`p.  «Or  al-
mukaddimin» («Salaflarning fikrlari»), «Tarixi sakoliba»(«Slavyanlar tarixi»), «Anis 
ul-vaxdat va jolis ul-xilvat» («Yolgizlar do`sti va xizvatda o`tiruvchilar suxbatdoshi») 
kabi asarlar shular jumlasidandir. 
”Majmu`  al-garoyib”  ilm  axli  orasida  keng  tarkalgan  asar.  Uning  xozirgacha 
saklangan  ko`lyozmalari  80  dan  ortik.  Uning  ma`lumotlaridan  juda  ko`p  olimlar 
foydalangan. Ulardan “Abdullanoma” asari muallifi Xofizi Tanish Buxoriy, “Ajoyib 
at-tabakot”  kitobining  musannifi  mavlono  Muxammad  Toxir  va  XU11  asrda  o`tgan 
olim Maxmud ibn Vali shular jumlasiga kiradi. 
Asarning  ayniksa  3,  11,  12-  va  18-  boblari  muximdir.  Ularda  Buxoro,  Balx, 
Tamgach,  Marv,Siyovush,  Sogoniyon,  Termiz,  Tibat,  Turkiston,  Samarkand  va 


Bulgor kabi yirik shaxarlar va ulkan mamlakatlar, Murgob, Vaxsh, Jayxun, Ko`xak, 
Chirchik daryolari, dunyoda yuz bergan muxim vokealar, mashxur shayxlar, olimlar 
va  xukmdorlar,  Balx  va  Badaxshonning  mineral  boyligi  xakidagi  kismlari  muxim 
axamiyotga ega. 
”Majmu`  al-garoyib”  asarining  tankidiy  matni  tayyorlangan  edi,  lekin  chop 
etilgani  yo`k.  Afgonistonda  yuz  bergan  so`nggi  yil  vokealari  tadkikotchi  va  uning 
ilmiy faoliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatgan ko`rinadi. 
“Ajoyib  at-tabakot”  (“er  katlamlarining  ajoyibotlari”)-daliliy  ma`lumotlarga 
boy,  kam  o`rganilgan  geo-kosmografik  asar.  Bir  kancha  tarixiy,  geografik  va 
kosmografik  asarlar  xamda  sayyoxlarning  esdaliklari  va  muallifning  shaxsiy 
kuzatuvlari asosida  yozilgan  bo`lib,  O`rta Osiyoning  XU!-XU11  asrlardagi tarixi va 
geografik sharoitiga oid ma`lumotlarga boy. 
“Ajoyib  at-tabakot”  mavlono  sayyid  MuxammadToxir  tarafidan  Balx  xoni 
Ashtarxoniy  Nadr  Muxammadxon  (1606-1642  yy.)ning  topshirigi  bilan  yozilgan. 
Muallif asarning mukaddimasida keltirilgan ayrim ma`lumotlarga karaganda, mazkur 
xon saroyida xizmat kilgan olimlar jumlasiga kirgan. 
“Ajoyib  at-tabakot”ning  yozilish  tarixini kuyidagi dalillarga asoslanib  belgilash 
mumkin. Muxamad Toxir asarining “Balx” kismida Xoja xayron Kishlogidagi xazrat 
Ali (656-661 yy.) mozori tepasiga kurilgan xashamatli bino xijriy 886 yilda shoir va 
tarixchi  olim  Kamoliddin  Binoiy  va  uning  otasi  Muxammad  Sabz  tarafidan 
kurilganligini aytadi va shundan beri 172 yil o`tdi, deb yozadi. Shu 172 ga 886 (bino 
kurilgan  yili)ni  ko`shadigan  bo`lsak,  1648  yil  kelib  chikadi.  Shunga  asoslanib,  asar 
xijriy 1058, melodiy 1648 yili yozilgan deb aytish mumkin. 
Muxammad  Toxir  o`z  asarini  yozishda  «Majmu`  ao-garoyib»dan  tashkari  al-
Battoniy  (852-929  yy.),  Abu  Rayxon  Beruniyning  «Konuni  Mas`udiy», 
«Javoirnoma»,  shuningdek,  Abulmalik  Marvarudiy,  Nosiriddin  Tusiy,  Narshaxiy  va 
boshka olimlarning asarlaridan foydalangan. 
“Ajoyib  at-tabakot”  kam  o`rganilgan,  nashr  etilmagan.  Uning  uchinchi  kismi, 
tabaka  katta  ilmiy  kimmatga  ega.  Unda  O`zbekistonning  Samarkand,  Toshkent, 
Andijon,  Termiz  va  boshka  shaxarlari,  shuningdek  Sharkiy  Turkiston-Koshgar  va 
Afgoniston xakida kimmatli ma`lumotlar uchraydi. 
O`zR  FA  Sharkshunoslik  instituti  fondida  ushbu  asarning  uchta  ko`lyozma 
nusxasi  (rakamlari  №  411,2380  va  №9654)  mavjud.  Ularning  yana  bir  kimmatli 
tomoni shundaki, chiroyli nasta`lik xati bilan bitilgan, unvon va sarlavxalari rangli va 
tillo  suvi  berib  yozilgan,  Ka`ba  va  paygambarimiz  Muxammad  alayxissalomning 
Madinadagi muborak kabri tasviri xam keltirilgan. 
Kitobda shaxarlar tavsifi baxoli imkon to`lik berilgan. Namuna sifatida Balx va 
Kubodiyon shaxarlari xakida berilgan tavsifni keltiramiz. 
“Balx – ulug shaxar, Xurosonga karaydi, to`rtinchi iklimga kiradi. Uni kadimgi 
Eron  podshoxlaridan  Kayumars  kurgan,  Taxmuras  obod  kilgan,  Luxrasip  kaytadan 
kurib, tevarak atrofini pishik devor bilan o`rattirgan. Bir rivoyatga ko`ra, uni birinchi 
bunyod kilgan kishi Kobil ibn Odam..., boshka rivoyatga ko`ra shox Gishtosip Ayyub 
paygambarning  amri  bilan  kurdirgan...Uchinchi  rivoyatda  keltirilishicha,  (uni) 
Minuchexr ibn Iroj bino kilgan. “Tarixi Balx” kitobida yozilishicha, Balxning kal`asi 
(ko`p  bor)  vayron  kilingan  va  22  marta  kaytadan  tiklangan.  Balxning  eng  so`nggi 
imoratibir  vaktlar  Xuroson  xokimi  bo`lib  turgan  Abu  Muslim  Marvoziy  tarafidan 


Yüklə 1,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   81




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə