sosial-gigiyenik meteoroloji, texniki və digər amillərin təsi
rilə eyni vaxtda çirkləndirici maddələrin təsirinin nəticələrini
xüsusi ayırmaq mümkün deyildir.
İki əlamət arasındakı korrelasiya asılılığını minimal
kvadratlar üsulu vasitəsilə müəyyənləşdirmək olar. Müşahi
dələrin sayı çox olan vaxt əl ilə hesablamaq çətin və səmə
rəsiz olur. Bu halda tapşırığı müvafiq tədbiqi proqramlar
dan istifadə ediləcək EHM-də hesablamaq daha məqsəd
yönlü sayılır.
Korrelyasiya asılılığının minimal kvadratlar üsulu ilə
məsələnin həllini şərti nümunə əsasında həyata keçirək.
Tutaq ki, Y - kənd təsərrüfatı sahəsində məhsuldar
lığın azalmasıdır; x - kənd təsərrüfatı zonası yaxınlığında
yerləşən sənaye müəssisələrindən atmosferə daxil olan kü-
kürdlü anhidridin orta illik həcmidir. Mühitdəki kükürdlü
anhidridin miqdarından məhsuldarlığın azalmasının asılı
lığını müəyyənləşdirmək tələb olunur. Müşahidələr 5 il üçün
verilmişdir (n=5).
Bərabərlik Y = p yx+b şəklindədir, harada ki,
p
_
yx~
« i
, - £
»
2
X
1,00 1,50 3,00 4,50 5,00
y 1,25 1,40 1,50 1,75 2,25
Cədvəl tərtib edək:
Cədvəl 17
X i
yı
2
X ,
V X
1,00
1,2 5
1,00
1,250
1,5 0
1 ,4 0
2 ,2 5
2 ,1 0 0
3 ,0 0
1 ,5 0
9 ,0 0
4 ,5 0 0
4 ,5 0
1 ,7 5
2 0 ,2 5
7 ,8 7 5
5 ,0 0
2 ,2 5
2 5 ,0 0
11 ,250
202
5-26,975-15.815
5-57,5 -1 5 2
b = 57,5 -8,15 -15 -26,975 = ^ m
62,5
Y = 0,202 + 1,024
Yuxarıdakı bərabərliyə görə hesablanmış Yi-nin nə də
rəcədə tədqiq edilən y ilə uzlaşdığını bilməkdən ötrü (Y-yi)-
ni tapaq:
Cədvəl 18
X i
yı
2
X ,
* Г У ,
1 ,0 0
1 ,2 2 6
1,2 5
- 0 ,0 2 4
1,50
1 ,3 3 7
1,4 0
-0 ,0 7 3
3 ,0 0
1 ,6 3 0
1,5 0
0 ,1 3 0
4 ,5 0
1 ,9 3 3
1,75
0 ,8 3 0
5 ,0 0
2 ,6 3 4
2 ,2 5
-0 ,2 1 6
Cədvəldən göründüyü kimi, heç də bütün (Yi-yi) nə
ticələri kiçik olmur. Reqressiyalı analiz vasitəsilə oduncaq
artımını çirklənmənin kompleks göstərici ilə əlaqələndirən
reqressiya bərabərliyi alınmışdır:
OA
=
46,2 - 92,
8 X ; X i =
/ = l
OA - oduncaq artımıdır;
X - çirklənmənin kompleks göstəricisidir;
C - qcyri-üzvi türş qazlar üçün УКН-nin iftar həddin
aşmasıdır. (Bərabərlik УКН-in 1-5 ifrat həddində hoqiqidir).
Bu üsulla hər 1000 nəfərə düşən ümumi xəstələnmə
səviyyəsilə müəyyən xəstəlik növü və atmosferin çirklənmə
səviyyəsilə müxtəlif inqrediyentlər (faktiki konscntrasiya
203
göstəriciləri) arasındakı reqressiya bərabərlikləri formalaşır.
Belə ki, 1000 nəfərə düşən tənəffüz orqanlarının ümumi
xəstələnmə səviyyəsilə toz, CO, NO
2 və SO2 ilə çirklənmə sə
viyyəsi arasındakı korrelyasiya asılılığı qurulmuşdur
(R=0,71);
Sx = 162,2 = 22,4xı + 22,9x
2 + 102,4x3 + 140,5x4
Harada ki,
xı - tozun illik cəmləşmə səviyyəsidir (mq/m3);
x
2 - СО-nun orta illik cəmləşmə səviyyəsidir (mq/m3);
X
3 - S 0 2-nin orta illik cəmləşmə səviyyəsidir (mq/m3);
X
4 - N 0 2-nin orta illik cəmləşmə səviyyəsidir (mq/m3).
Çirkləndiricilərin orta illik cəmləşmə səviyyəsini, zərəri
hesablanan ərazi üçün əhalinin sayını və bir nəfərin tənəffüz
orqanlarının xəstələnməsindən dəyən orta zərəri biləndən
sonra həmin ərazinin təsərrüfat kompleksinin məruz qaldığı
zərəri hesablamaq olar.
Qeyd edilməlidir ki, əhalinin xəstələnməsi təkcə atmo
sferin çirklənmə səviyyəsindən deyil, həm də ərazinin to
poqrafiyasından, hava temperaturundan, nisbi rütubətli-
likdən, küləyin sürətindən, tibbi xidmətin səviyyəsindən, şə
hərin abadlığından və digər amillərdən də asılıdır.
Məsələn, təhlil nəticəsində aşağıdakı asılılıq alınmışdır.
Lny = 6,7469 + 0,2576 in xı + 0,1923 in x
2 + 0,367 in x3
+ 0,2052 in x
4 - 0,4308 in X5 - 0,0923 in x6:
Burada, у - 12 yaşadək uşaqların tənəffüs orqanlarının
qeyri-spesifik xəstələnməsinin gözlənilən səviyyəsidir;
xı - atmosfer havasının tozla çirklənməsidir;
x
2 - atmosfer havasının N 0 2 ilə çirklənməsidir;
X
3 - kontakt infeksiya nəticəsində uşaqların gözlənilən
xəstələnməsidir;
204
X
4 - havanın nisbi rütubətliyidir;
X
5 - küləyin sürətidir;
X
6 - tibbi xidmətdir.
Məlum olduğu kimi, hava hövzəsinin çirklənməsi ən
çox tənəffüs orqanlarının xəstələnməsinə, o da, öz növbə
sində, ürək-damar sisteminin, mədə-bağırsaq traktının fəa
liyyətinə mənfi təsir göstərir və s. Empirik asılılıqlar üsulu
vasitəsilə tənəffüs orqanları xəstəliklərilə digər orqanların
xəstəlikləri arasında sıx korrelyasiya əlaqələrinin olması
müəyyənləşdirilmişdir. Bunu funksional əlaqə kimi də izah
etmək olar:
1
0 93
— = 0,5 + - 3—-
(R = 0,932)
Ye
Ylp
LnYds = 0,023LnYlo - 1,3 (R = 0,974)
LnYü = 0,021 Ln Yu, - 0,36 (R = 0,979)
LnYmb = 0,015 Ln Yto- 1,5 (R =0,963)
Burada,
Yş - hər 1000 nəfərə düşən şiş xəstəliklərinə tutulmadır;
Yio - hər
1 0 0 0 nəfərə düşən tənəffüs orqanları xəs
təliyidir;
Yds - hər
1 0 0 0 nəfərə düşən damar sisteminin xəstəlik
lərinə tutulmadır;
Yu - hər
1 0 0 0 nəfərə düşən ürək xəstəliklərinə tu
tulmadır;
Ymb - hər
1 0 0 nəfərə düşən mədə-bağırsaq traktı
xəstəliklərinə tutulmadır;
Y
üx
- hər
1 0 0 0 nəfərə düşən ümumi xəstələnmədir.
Çirklənmədən dəyən zərərin hesablanmasının empirik
üsulu. Bu üsulun əsasını əvvəl nəzərdən keçirilən üsullar va
sitəsilə hesablanan zərərlərdən alman orta xüsusi çirklən-
205
Dostları ilə paylaş: |