Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

sosial-gigiyenik  meteoroloji,  texniki  və  digər  amillərin  təsi­
rilə eyni vaxtda çirkləndirici maddələrin təsirinin nəticələrini 
xüsusi ayırmaq mümkün deyildir.
İki  əlamət  arasındakı  korrelasiya  asılılığını  minimal 
kvadratlar üsulu vasitəsilə  müəyyənləşdirmək  olar.  Müşahi­
dələrin  sayı  çox  olan  vaxt  əl  ilə  hesablamaq  çətin  və  səmə­
rəsiz  olur.  Bu  halda  tapşırığı  müvafiq  tədbiqi  proqramlar­
dan  istifadə  ediləcək  EHM-də  hesablamaq  daha  məqsəd­
yönlü sayılır.
Korrelyasiya  asılılığının  minimal  kvadratlar  üsulu  ilə 
məsələnin həllini şərti nümunə əsasında həyata keçirək.
Tutaq  ki,  Y  -   kənd  təsərrüfatı  sahəsində  məhsuldar­
lığın  azalmasıdır;  x  -   kənd  təsərrüfatı  zonası  yaxınlığında 
yerləşən  sənaye  müəssisələrindən  atmosferə  daxil  olan  kü- 
kürdlü  anhidridin  orta  illik  həcmidir.  Mühitdəki  kükürdlü 
anhidridin  miqdarından  məhsuldarlığın  azalmasının  asılı­
lığını müəyyənləşdirmək  tələb olunur.  Müşahidələr 5  il  üçün 
verilmişdir (n=5).
Bərabərlik Y =  p yx+b şəklindədir, harada ki,
p
  _
yx~ 
« i
, - £
»
2
X 
1,00  1,50  3,00  4,50  5,00
y   1,25  1,40  1,50 1,75  2,25 
Cədvəl tərtib edək:
Cədvəl  17
X i
yı
2
X ,
V X
1,00
1,2 5
1,00
1,250
1,5 0
1 ,4 0
2 ,2 5
2 ,1 0 0
3 ,0 0
1 ,5 0
9 ,0 0
4 ,5 0 0
4 ,5 0
1 ,7 5
2 0 ,2 5
7 ,8 7 5
5 ,0 0
2 ,2 5
2 5 ,0 0
11 ,250
202
5-26,975-15.815
5-57,5 -1 5 2
b =  57,5 -8,15 -15 -26,975  = ^ m  
62,5
Y  = 0,202  +  1,024
Yuxarıdakı  bərabərliyə görə hesablanmış Yi-nin  nə də­
rəcədə  tədqiq edilən y  ilə uzlaşdığını  bilməkdən  ötrü  (Y-yi)- 
ni tapaq:
Cədvəl  18
X i
yı
2
X ,
* Г У ,
1 ,0 0
1 ,2 2 6
1,2 5
- 0 ,0 2 4
1,50
1 ,3 3 7
1,4 0
-0 ,0 7 3
3 ,0 0
1 ,6 3 0
1,5 0
0 ,1 3 0
4 ,5 0
1 ,9 3 3
1,75
0 ,8 3 0
5 ,0 0
2 ,6 3 4
2 ,2 5
-0 ,2 1 6
Cədvəldən  göründüyü  kimi,  heç  də  bütün  (Yi-yi)  nə­
ticələri  kiçik  olmur.  Reqressiyalı  analiz  vasitəsilə  oduncaq 
artımını  çirklənmənin  kompleks  göstərici  ilə  əlaqələndirən 
reqressiya bərabərliyi alınmışdır:
OA 
=  
46,2 -  92,
8 X ;  X i   =
/ = l
OA -  oduncaq  artımıdır;
X -  çirklənmənin kompleks göstəricisidir;
C -  qcyri-üzvi  türş qazlar üçün УКН-nin  iftar həddin
aşmasıdır. (Bərabərlik УКН-in  1-5 ifrat həddində hoqiqidir).
Bu  üsulla  hər  1000  nəfərə  düşən  ümumi  xəstələnmə 
səviyyəsilə  müəyyən  xəstəlik  növü  və  atmosferin  çirklənmə 
səviyyəsilə  müxtəlif  inqrediyentlər  (faktiki  konscntrasiya
203

---

göstəriciləri)  arasındakı reqressiya  bərabərlikləri  formalaşır. 
Belə  ki,  1000  nəfərə  düşən  tənəffüz  orqanlarının  ümumi 
xəstələnmə səviyyəsilə toz, CO, NO
2 və SO2 ilə çirklənmə sə­
viyyəsi  arasındakı  korrelyasiya  asılılığı  qurulmuşdur 
(R=0,71);
Sx =  162,2 = 22,4xı  + 22,9x
2 +  102,4x3 +  140,5x4
Harada ki,
xı -  tozun illik cəmləşmə səviyyəsidir (mq/m3);
x
2 -  СО-nun orta illik cəmləşmə səviyyəsidir (mq/m3);
X
3 -  S 0 2-nin orta illik cəmləşmə səviyyəsidir (mq/m3);
X
4 -  N 0 2-nin orta illik cəmləşmə səviyyəsidir (mq/m3).
Çirkləndiricilərin orta illik cəmləşmə səviyyəsini,  zərəri 
hesablanan ərazi üçün əhalinin sayını və bir nəfərin  tənəffüz 
orqanlarının  xəstələnməsindən  dəyən  orta  zərəri  biləndən 
sonra həmin ərazinin təsərrüfat kompleksinin məruz  qaldığı 
zərəri hesablamaq olar.
Qeyd  edilməlidir  ki,  əhalinin  xəstələnməsi  təkcə  atmo­
sferin  çirklənmə  səviyyəsindən  deyil,  həm  də  ərazinin  to­
poqrafiyasından,  hava  temperaturundan,  nisbi  rütubətli- 
likdən,  küləyin  sürətindən,  tibbi xidmətin  səviyyəsindən,  şə­
hərin abadlığından və digər amillərdən də asılıdır.
Məsələn,  təhlil nəticəsində aşağıdakı asılılıq alınmışdır.
Lny = 6,7469 +  0,2576 in xı  + 0,1923  in x
2 + 0,367  in x3 
+ 0,2052 in x
4 -  0,4308 in X5 -  0,0923 in x6:
Burada, у -   12 yaşadək uşaqların tənəffüs orqanlarının 
qeyri-spesifik xəstələnməsinin gözlənilən səviyyəsidir;
xı -  atmosfer havasının tozla çirklənməsidir;
x
2 -  atmosfer havasının N 0 2 ilə çirklənməsidir;
X
3 -  kontakt  infeksiya nəticəsində uşaqların gözlənilən 
xəstələnməsidir;
204
X
4 -  havanın nisbi rütubətliyidir;
X
5 -  küləyin sürətidir;
X
6 -  tibbi xidmətdir.
Məlum  olduğu  kimi,  hava  hövzəsinin  çirklənməsi  ən 
çox  tənəffüs  orqanlarının  xəstələnməsinə,  o  da,  öz  növbə­
sində,  ürək-damar  sisteminin,  mədə-bağırsaq  traktının  fəa­
liyyətinə  mənfi  təsir  göstərir  və  s.  Empirik  asılılıqlar  üsulu 
vasitəsilə  tənəffüs  orqanları  xəstəliklərilə  digər  orqanların 
xəstəlikləri  arasında  sıx  korrelyasiya  əlaqələrinin  olması 
müəyyənləşdirilmişdir.  Bunu  funksional  əlaqə  kimi  də  izah 
etmək olar:
1 
0 93
— = 0,5 + - 3—- 
(R = 0,932)
Ye 
Ylp
LnYds = 0,023LnYlo -   1,3  (R  = 0,974) 
LnYü = 0,021  Ln Yu, -  0,36  (R = 0,979) 
LnYmb = 0,015 Ln Yto-  1,5 (R =0,963)
Burada,
Yş -  hər  1000 nəfərə düşən şiş xəstəliklərinə tutulmadır;
Yio  -   hər 
1 0 0 0  nəfərə  düşən  tənəffüs  orqanları  xəs­
təliyidir;
Yds -   hər 
1 0 0 0  nəfərə düşən  damar  sisteminin  xəstəlik­
lərinə tutulmadır;
Yu  -   hər 
1 0 0 0  nəfərə  düşən  ürək  xəstəliklərinə  tu­
tulmadır;
Ymb  -   hər 
1 0 0  nəfərə  düşən  mədə-bağırsaq  traktı 
xəstəliklərinə tutulmadır;
Y
üx
 -  hər 
1 0 0 0 nəfərə düşən ümumi xəstələnmədir.
Çirklənmədən  dəyən  zərərin  hesablanmasının  empirik 
üsulu.  Bu üsulun əsasını  əvvəl nəzərdən  keçirilən  üsullar va­
sitəsilə  hesablanan  zərərlərdən  alman  orta  xüsusi  çirklən-
205

---