Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
edir. Böyük Britaniya, Kanada, Yaponiyada belə sualtı şaxtalar vardır. İkinci - dəniz sahillərində səpələnmiş sərvətlər. Məsələn, İndoneziya, Tailand və Malayziyanın şelf zonasında qalay, Avstraliya sahillərində sirkonu, Namibiya sahillərində almazı, ABŞ sahillərində sirkonu, qızılı, Baltik dənizi sahillərində kəhrəba və s.-ni göstərə bilərik. Üçüncü - şelf zonasının daha dərin yerlərində, materik ətəklərində cəmlənmiş fosforit yataqlarıdır. Bu. ən çox Sakit Okeanda aşkar edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, şelf sahəsinin fosforit ehtiyatının 1/100 hissəsi bir neçə on illər fosfor güb rəsində olan tələbatı ödəyə bilər. Lakin hələlik heç bir ölkədə onun sənaye istehsalı təşkil olunmamışdır. Dünya okeanının sərvətlərinə, eləcə də batmış gəmiləri aid edirlər. Okeanoloqlar tərəfindən Dünya okeanında 1 mln-a qədər gəminin batdığı hesablanmışdır. Belə tapıntılar daha çox Atlantik okeanı hövzəsində aşkar edilmişdir. Bu, əsasən uzun tarixi dövr ərzində Avropaya böyük miqdarda qızıl, gümüş və s. sərvətlər aparan gəmilərin tufan və qasırğalar zamanı məhv olması, batması ilə əlaqədardır. Son zamanlar müasir texni kanın köməyi ilə okeanın dibində onlarla gəmilər tapılmış və külli miqdarda xəzinə əldə edilmişdir. 1985-ci ildə amerikalılar 1912-ci ildə batmış “Titanik" gəmisini tapmış və onun seyflərində milyard dollarlıq xəzinənin, o cümlənin 26 min gümüş podnos və boşqabın olduğunu müəy yən etmişlər. Bu yaxınlarda 4 km dərinlikdəki əşyaların sudan çıxarılmasına nail olmuşlar. Digər tərəfdən II Dünya müharibəsi illərində Murmansk dan İngiltərəyə gedən “Edinburq” kravserində tərəfdaşların hərbi sursatlarının ödənilməsi məqsədilə 465 qızıl külçə aparıl mışdır. Krayser Barents dənizinin almaz sualtı gəmilərinin hücumuna məruz qalmış və zədələnmişdir. Qızılın başqa əllər? keçməməsi üçün gəminin batırılması əmri verilmişdir. 40 ildən sonra 260 m dərinlikdəki gəmi tapılmış və qızıllar çıxarılmışdır. 234 Dünya okeanının enerji resursları tükənməzdir. Fran sada XII əsrdə qabarma-çəkilmədən istifadə edərək dəyirman tikilmişdir. İndi QES (Qabarma eletkrik stansiyaları) tikmək üçün əlverişli ərazilər Rusiyanın Ağ dəniz, Barens və Oxot dənizi sahilləri, Hindistanın Ərəbistan dənizi sahilləri, Fran sanın La-Manş, İngiltərənin Bristol, Kanadanın Fandi körfəzi sahilləridir. Fransa, Rusiya, Kanada, ABŞ, İngiltərədə ilk QES- lər tikilmişdir. Dünya okeanı istehsal və istehlak tullantılarından çirklənir. Dəniz və okeanların ekoloji vəziyyətinə təsir göstərən amillər bunlardır: 1) Dənizlərin hidroloji rejiminin dəyişməsinə ora tökülən çayların hövzəsində insan fəaliyyəti böyük təsir göstərir. Çay hövzlərində insan fəaliyyəti (əkin sahələrinin artması, suvarma sisteminin qurulması, meşələrin məhv edilməsi, gübrələrdən istifadə və s.) çayların hidroloji rejiminə və oradan da dəniz lərin, xüsusilə qapalı dənizlərin rejiminə təsir göstərir. 2) Sahil zolaqlarda torpaqların istifadəsi - burada əsas çirkləndirici sahələr limanlardır. Bura çirkli sular gəmilərdən düşür, şəhər ərazisindən axır, çay gətirmələri ilə daxil olur. 3) Sahil zonadan dənizə çirkab suların axıdılması - burada əsas çirkləndiricilər mikroorqanizmlər, üzvi maddələr, sintetik üzvi maddələr, ağır metallar, neft məhsulları və s. hesab olunur. Sənaye tullantıları və təmizləyici qurğuların çöküntü lərinin dənizə atılması isə xüsusi problem sayılır. Bu maddələr olduqca zəhərlidir, onların dənizə atılması olduqca təhlükəlidir (Məsələn, Böyük Britaniya tərəfindən İrlandiya dənizində, Fransa tərəfindən isə Şimal dənizində radioaktiv tullantılar bas dırılmışdır və s.). Dünya Okeanı da fiziki çirklənməyə məruz qalır. Ra dioaktiv məhsullar Okeana nüvə silahlarını sınaqdan keçirdiyi, həmçinin, xüsusi kanteynerlərdə radioaktiv tullantıların atılması və onların zədələnməsi zamanı baş verərək suda olduqca böyük əraziləri əhatə edir. 235 Okeanın istilik çirklənməsi də təhlükəlidir. Elektrik stan siyaları və digər mənbələrdən atılan isti sular sahilyanı eko sistemlərin ekoloji tarazlığını ciddi surətdə pozur. Alimlərin hesablamalarına görə, hər 8-10 il müddətində okena atılan isti suların həcmi 2 dəfə artır. Okeanların ən zəhərli kimyəvi çirkləndiriciləri neft və neft məhsullan hesab olunur. Hər il dəniz və okeanlara 6-10 mln t neft daxil olur. Sular ən çox tankerlər və sualtı qazma işləri zamanı neft sızması nəticəsində çirklənir. Dünya okea nının antropogen çirklənməsinin təxminən yarısı gəmiçiliyin payına düşür. Təkcə 1970-1985-ci illər ərzində dünyada 169 böyük tanker qəzası və 17000 t II dərəcəli neftin axması qeydə alınmışdır (Məsələn, “Amoko-Kadis” tankerinin Fransanın sa hillərində batması nəticəsində 220 min t neft okeana bura xılmışdır və s.). İqlim və kosmik resurslara oksigen, hidrogen, külək və günəş enerjisi resursları aiddir. Kənd təsərrüfatında istifadəsinə görə aqroiqlim - istilik, işıq-iqlim resuslarının xüsusi növünü əmələ gətirir, iqlim resursları həm də rekreasiya (istirahət, müa- licə-balneoloji, turizm) resurslarının əsas elementlərindəndir. Eyni ədəbiyyatlarda günəş enerjisi müxtəlif kəmiyyət göstəricilərinə görə qiymətləndirilir. Daha doğrusu, o müxtəlif göstəricilərlə ölçülür - (coulla 1 , 5 x 1 0 2 2 - c , kilokalori ilə - 134x1019 kkal və kilovatla - 178,6x1012 kVt). Qeyd etmək la zımdır ki, il ərzində Yer səthinə l,56xl018 kVt saat günəş enerjinin daxil olur. Lakin həmin enerjisinin atmosferdə əks olunuduğu üçün yandan çoxu yer səthinə çatmır. Nəticədə quru və okean səthinə 1014 kVt və ya 105 mlrd kVt saat radiasiya gə lib çatır (quru və okean səthinin 1 km2-nə 0,16 kVt). Əlbəttə, bu enerjinin çox cuzi hissəsi praktik cəhətdən istifadə oluna bilər. Bunun əsas səbəblərindən biri günəş eneıjisinin zəif sıx lığla malik olmasıdır. Sübut olunmuşdur ki, yüksək enliklərdə günəş enerjisinin sıxlığı 80-130 Vt/m2, mülayim qurşaqda 130- 210, tropik səhralarda 210-250 Vt/m2-dir. Bu, o deməkdir ki. 236 inkişafda ola Ölkələrdə günəş enerjisindən istifadə üçün əsaslı şərait vardır. MDB ölkələrində belə şəraitdə təqribən 130 mln nəfər, o cümlədən 60 mln kənd əhalisi yaşayır. Küləyin enerji potensialı da müxtəlif cür qiymətləndirilir. 1989-cu ildə MİRƏK-in 14-cü sessiyasında bu potensial 300 mlrd kVt/saat hesablanmışdır. Lakin bu ehtiyatdan texniki isti fadəyə cəm 1,5% yararlıdır. Başlıca maneə külək enerjisinin dağmıqlı və mütəmadi olmamasıdır. Lakin Yer kürəsində elə ərazilər vardır ki, orada küləklər güclü və uzunmüddətli əsir. Belə rayonlardan Şimal Baltik və Adriatik dənizlərinin sahil lərini misal göstərmək olar. Atmosferin əsas resurslanndan biri də tükənməyən sər vətlər qrupuna aid edilən havadır. Məlumdur ki, XIX əsrin or talarına qədər atmosferdə olan oksigen nisbətən stabil idi. Son- ralar müxtəlif üzvi yanacaqların yanması və texnoloji pro seslərin genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq o tədricən azalmağa başlamışdır. Hal-hazırda təkcə yanacağın yandınlması 10 mlrd t sərbəst oksigenin işlədilməsinə səbəb olur. Minik avtomo billərinin hərəkəti üçün hər 100 km-ə bir adamın ildə mənimsə yəcəyi qədər oksigen sərf olunur. BMT ekspetlərinin hesab lamalarına görə dövrümüzdə Yer kürəsində 40-50 mlrd nəfər əhaliyə çata biləcək qədər oksigen işlədilir. istirahət, müalicə-balneoloji, turizm məqsədləri üçün istifadə olunan rekreasiya resursları nəinki mənşələrinə görə, eləcə də istifadə olunma xüsusiyyətlərinə görə tanınır. Rek reasiya resursları estetik və müalicə-sağlamlıq xüsusiyyətlərinə də malikdir. Təbii-rekreasiya resurslarına okean, dəniz, göl, habelə çay sahilləri, çimərliklər, dağlar, meşə örtüyü, mineral bulaqlar, palçıq vulkanları və müalicəvi palçıq mənbələri aiddir. Belə ərazilərdə istirahət edənlər və turistlər əfsanəvi təbii for malarla, təbii landşaftla, yaxşı istirahətlə, idmanla məşğul ol maqla, zəngin bitki örtüyü ilə, ov etməklə, balıq tutmaqla və s. ilə rastlaşırlar. Məsələn, Aralıq dənizi, Mərkəzi Amerika, 237 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|