Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
Prosesin hər bir mərhələsində ətraf mühitin çirklənməsi, çirklənmiş suyun su hövzələrinə axıdılması, tullantı qazların atmosferə ötürülməsi nəticəsində ekoloji tarazlıq müəyyən qədər pozulur. Qeyd etmək lazımdır ki, yalnız sulfat turşusu istehsalı zamanı müxtəlif səviyyəli ekoloji problemlər yaranır və onların həlli üçün təsirli tədbirlər işlənib hazırlan malıdır. Sulfat turşusunun istehsalında və buna bənzər digər proseslərdə meydana çıxan ekoloji problemləri həll etmək üçün aşağıdakı üç prinsip əsas götürülür: 1. İstehsalda texnologiyasında əsaslı struktur dəyişik likləri aparmaq. Başqa sözlə, elə istehsal texnologiyasından istifadə etmək lazımdır ki, nəticədə göstərilən ekoloji və digər problemlər minimuma qədər azalsın. 2. Qapalı istehsal texnologiyasından istifadə etmək respublikamızda sulfat turşusu ilə yanaşı sintetik kauçuk, etil spirti, yod, brom, qliserin, kaustik soda, plastik kütlələr və yüzlərlə digər kimya məhsulları istehsal edir. 3. Qurğu və avadanlıqların gücünün artırılması. Qurğu və avadanlıqların gücünün artırılması dünyada qəbul edilmiş ümumi bir istiqamətdir. Bu üsul istehsal həc minin artırılmasına əsaslanır. Bu yolla bir tərəfdən kapital qoyuluşunun xüsusi çəkisi, ümumi istehsal xərcləri və istis mar xərcləri azalsa da, digər tərəfdən yeni problemlər ya ranır. Məsələn, qurğuların həcminin artırılması müəssisə da xilində onların konstruktiv həllini mürəkkəbləşdirir, qurğu lar daha böyük ərazini əhatə edir və aparatların bütövlükdə istehsal prosesinin idarə olunması mürəkkəbləşir. Nəticədə istehsal olunan sulfat turşusunun maya dəyəri yüksəlir. Mü təxəssislərin fikrincə qapalı texnoloji sistemlərdən istifadə etmək daha sərfəli hesab edilir. Bu halda kapital qoyuluşu azalır, sistemin idarə olunması sadələşir və ekoloji norma lara əməl olunur. Zəhərli qazların miqdarının azalması üçün tullantı qaz lar yandırılaraq su buxarı əldə edilir, nəticədə atmosfer 242 zərərli qazlardan qismən də olsa xilas olur və xeyli enerjiyə qənaət olunur. Ammonyak istehsalında atmosferi zəhərli tullantı qazlardan tamamilə azad etmək üçün prosesdən ayrılan tullantı qazların məşəl kimi yandırılması məqsədəuyğun hesab edilir. Bu zaman iki mühüm şərtə əməl edilməlidir: 1. Yanma prosesinin səmərəli təşkili. 2. Tüstü qazlarının təmizlənməsi. Son zamanlar tullantı qazlarını zəhərli qazlardan tamamilə təmizləmək üçün katalitik təmizləmə qurğuların dan istifadə edilir. Bu prosesdə azot oksidləri katalizator iştirakında azota və suya qədər reduksiya olunur. Beləliklə, zəhərli qazlardan təmizlənmə dərəcəsi 98%-ə çatır. Fenol istehsalında ətraf mühitə atılan tullantılar daha təhlükəlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, fenol üç üsulla alınır: 1. humolun oksidləşməsindən; 2. xlorbenzolun hid- rolı'zindən; 3. benzol turşusunun oksidləşməsindən. Fenolun alınma üsulları müxtəlif olduğu kimi əmələ gələn tullantıların tərkibi və onun miqdarı da müxtəlif olur. Yuxanda göstərilənlərdən başqa kimya sənayesi məhsullarından fosfat turşusu fosforlu gübrələr, kaustik soda, sintetik kauçuk, asctat turşusu və s. istehsalında da küllü miqdarda tullantılar ətraf mühiti çirklondirir. Ayrılan bütün tullantılar zəhərli maddələrdən ibarətdir. Bu tullan tıları təmizləmədən ətraf mühitə ötürmək canlı orqanizmlər üçün ölüm təhlükəsi yarada bilər. Kükürd oksidi, hidrogen sulfid, azot oksidi, karbo hidrogenlər, mexaniki qarışıqlar, neft emalı sənayesində ətraf mühiti çirkləndirən əsas komponentlər hesab edilir. Atmosferin kükürd qazları ilə çirkləndirilməsi tərkibində kükürdlü birləşmələr çox olan neft və neft məhsullarının yanması zamanı baş verir. Kükürd qazı atmosferdə az müd dət ərzində qaldıqda belə havadakı su buxarı ilə birləşərək sulfat turşusuna çevrilir. Kükürd qazlarının sulfatlara çev 243 rilməsi prosesi ammonyakın iştirakı ilə gedərsə reaksiya daha sürətli olur. Havadakı rütubətliliyin artması kükürd turşusunun artmasına səbəb olur. Neft karbohidrogenləri atmosferə daha çox yanacağın natamam yanması və buxarlanma nəticəsində atılır. Müəyyən edilmişdir ki, neft və neft məhsullarının buxarlanması nəticəsində atmosferə 10-100 mln t karbohidrogenlər daxil olur. Neftin emalı zamanı sobada aşağı keyfiyyətli yana cağın qızdırılması prosesində atmosferə hidrogen sulfid, karbon oksidi, azot oksidləri və digər bərk hissəciklər atılır. Neft məhsullarının təmizlənməsi zamanı da karbohidro genlərin sızması baş verir ki, bu da ətraf mühitin ciddi surətdə çirklənməsinə səbəb olur. Neft məhsullarının əsas komponentləri karbohidro genlərdir. Karbohidrogenlərlə yanaşı neft məhsullarının tərkibində kükürd, azot və oksigen də mövcuddur. Quyular- dakı qəza nəticəsində və yaxud borularda baş verən sızma ların nəticəsində xam neftin axması zamanı texnogen təsirin əsas gücü əksər hallarda torpağa olur. Neft torpağa və suya düşərək özü ilə landşaftlardakı geokimyəvi balansı pozan müxtəlif kimyəvi birləşmələr əmələ gətirir. Xam neftin tərkibində olan aromatik karbohidro genlərin oksidləşməsi zamanı fenol tipli birləşmələr və on ların törəmələri əmələ gəlir. Mono və oliqomer ölçülü for mada bu maddələr yüksək fizioloji aktivliyə malik olur. Kiçikmolekullu fenollar torpaqda yığılaraq onu zəhərləyir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, aromatik karbohid rogenlər daha çox toksik təsirə malikdir. Suyun tərkibində onların 1%-lik konsentrasiyası su bitkilərini məhv edir və onların biokimyəvi funksiyalarına mənfi təsir göstərir. Ən güclü zəhər benzoldur. 38% aromatik karbohidrogenlərə malik olan neft bitkilərin inkişafına daha çox mane olur. Neftin tərkibində olan ağır metallar da toksik təsirə malik ola bilər. Ağır metalların çox yüksək konsentrasiyası 244 mikroorqanizmlər üçün zəhərlidir. Bu xüsusiyyət hücey rələrin morfoloji və ya hüceyrə metabolizmində baş verən dəyişikliklərdə hüceyrələrin məhvində özünü göstərir. Biosferin çirklənməyə daha həssas komponenti bitki örtüyüdür. Neftçıxarma sahəsinin bitki örtüyünə mənfi təsirinə misal olaraq Abşeron yarımadasının neft mədənlə rini göstərmək olar. Neft mədənləri şəraitində bitki örtüyü nün dəyişməsinə təsir faktorlarından xam neft, minerallaş- mış suları və həmçinin müxtəlif tərkibli qazma məhsullarını göstərmək olar. Tullantıların azaldılmasında tullantısız və aztulantılı istehsalların tətbiqi daha məqsədyönlü hesab olunur. Tullantısız texnologiya və ya tullantısız istehsal de dikdə bu və ya digər məhsulun sadəcə istehsalı deyil, bütöv lükdə regional sənaye - istehsalat birliklərinin, sahə - isteh salat komplekslərinin təşkili və istehsalın fəaliyyəti nəzərdə tutulur. Bu halda xammal və enerjinin bütün komponentləri qapalı şəkildə səmərəli istifadə edilir və biosferdə yaranmış ekoloji tarazlıq pozulmur. Aztullantılı texnologiya tullantısız istehsalın yaradıl masında aralıq pillə təşkil edir. Aztullantılı istehsalatda zə rərli tullantıların ətraf mühitə təsiri sanitar orqanları tərə findən icazə verilən normaların səviyyəsindən artıq olmur, xammal və materialların bir hissəsi iqtisadi, təşkilati, texniki və digər səbəblər üzündən tullantılara çevrilir və uzun müd dət saxlanılmağa, yaxud basdırılmağa yönəldilir. Qeyd etmək lazımdır ki, praktikada tullantısız sənaye istehsalının yaradılması prinsipcə yeni texnoloji proseslərə, cihazlara, avadanlıqlara əsaslanmalıdır. Tullantısız texno logiya bütün sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının ekoloji strategiyası hesab olunur. Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi cə hətdən inkişaf etmiş ölkələrdə tullantısız və aztullantılı tex nologiyaların tətbiqi nəticəsində xammala xeyli qənaət et məklə yanaşı, ekoloji baxımdan da sərfəli olduğu təsdiq 245 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|