Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

Git  -   torpaq,  alüminium  oksid,  alüminium,  mis. 
qurğuşun,  qalay,  sink,  nikel  və  digər  metalların  peçdə  əri­
dilməsi  zamanı,  materialın  yüklənməsi,  boşaldılmsı  zamanı 
quruducu  aqreqatlarda,  açıq  anbarlarda  zərərli  maddələr 
əmələ  gəlir.  Əlvan  metallurgiya  atmosfer  havasını  əsasən 
kükürd anhidridi (75%), karbon qazı (10,5%)  və  tozla çirk- 
ləndirir.
Elektroenergetika  sənayesinin  də  özünəməxsus  eko­
loji  problemləri  mövcuddur.  Bu  problemlər  əsasən  müxtəlif 
üsullarla  elektrik  enerjisinin  istehsalı  zamanı  özünü  büruzə 
verir.
Bildiyimiz  kimi,  Azərbaycanda  istehsal  olunan 
elektrik  enerjisinin  təxminən  88%-i  -   istilik  elektrik  stan­
siyalarının  (İES),  12%-i  isə  su-elektrik  stansiyalarının  (SES) 
payına  düşür.  Bunlardan  ətraf  mühiti  ən  çox  çirkləndirən 
İES-lərdir.
İES-lərin  ətrafı  həmişə ziyanlı  aerozolla  daha  zəngin 
olur.  Pirogen 
mənşəli  aerozolların  miqdarı  sərf  olunan 
yanacaq  növündən  asılı  olaraq  həm  keyfiyyət,  həm  də  kə­
miyyətcə  dəyişir.  Azərbaycanın  böyük  İES-ləri  Abşeron 
iqtisadi rayonunda, Mingəçevir şəhəri yaxınlığında və  Şirvan 
şəhərinin  10-15  km-do  yerləşir.  Azərbaycanın  bütün  İES-ri 
yanacaqla  işləyir.  Mazutun  kükürdlülük  dərəcəsi  2%  təşkil 
edir.  Tüstü  borularından  atmosferə  sutkada  700-1000  t 
kükürd  və  azot  oksidləri  atılır.  Azərbaycan  İES-i  ətrafında 
3-5  km  radiusunda  havada  CCh-in  qatılığı  yüksək  həddə 
çataraq  0,4-0,6 mq/m3 təşkil edir.
Məlumdur  ki,  kükürd  qazının,  azot  2-oksidin  və  to­
zun  qatılığınm  zonal  yayılması  qanunauyğun  olaraq  stan­
siyanın  yerləşdiyi  mənbədən  2,5-3  km  məsafədə  maksimum 
çirklənmə  müşahidə  edilir.  Azərbaycan  İES-də  qaz  işlə­
dilərsə,  adambaşına  ildə  təqribən  250-300  kq  his  düşər, 
mazutdan istifadə zamanı bu rəqəm 5 dəfə yüksək olar.
254
Azərbaycan  İES-də  əsas  yanacaq  kimi  qazdan  (80- 
87%),  ehtiyat  yanacaq  şəklində mazutdan  istifadə  (13-20%) 
nəzərdə  tutulur.  Təəssüf  ki,  1986-cı  ildən  bəri  yüksək 
kükürdlü mazutdan istifadə edilir.
Müasir  energetika  atmosferdə  istixana  qazlarının 
toplanmasında  mühüm  faktor  sayılır  və  iqlimin  antropro- 
gen dəyişməsində əsas rol oynayır.
Atom  elektrik  stansiyalarının  qəzası  nəticəsində 
ekosfer  təbəqəsinə  radioaktiv  izotoplar  ayrılaraq  böyük 
fəlakətlər  törədir.  Çernobıl  AES-nin  yalnız  bir  atom  reak­
torunun  partlaması  nəticəsində  insanların  ölümünə,  sağal­
mayan  xəstəliklərinə  səbəb  olmuş,  təbii  və  aqroekoloji  sis­
temləri  zəhərləmiş,  Belarus,  Rusiya  və  Ukraynanın  geniş 
ərazilərinin normal istifadəsini dayandırmışdır.
Atom  energetikasında  AES-lərin  fəaliyyətinin  radio­
aktiv  tullantılarının  saxlanması  və  təkrar  işlənməsi  həll 
olunmamış  problem  kimi  qalır.  İlk  elektrik  stansiyaların 
işlənmə  müddəti  qurtardığına  baxmayaraq  hələ  də  istismar 
olunur.  Bu  stansiyalar  konservasiya  olunmalıdır,  işin  təhlü­
kəsiz  və  effektli  həyata  keçirilməsi  hələ  də  öz  həllini  tap­
mamışdır.
Energetikanın  ekoloji  problemlərini  azaltmaq  strate­
giyasının  əsas  istiqaməti  -   bərpa  olunan  və  ekoloji  baxım­
dan  daha  təmiz  enerji  mənbələrinin  rolunu  artırmaqdır. 
Lakin  mütləq zərərsiz mənbələr praktik olaraq yoxdur.
Yuxanda qeyd edildiyi kimi,  SES-lər də özünəməxsus 
ekoloji  problemlər  yaradır:  subasar  qiymətli  torpaq  sahələ­
rinin  itirilməsi,  yaşayış  məntəqələrinin  subasar  ərazidən  kö­
çürülməsi,  su  və  yerüstü  ekosistemlərin  və  onların  mün­
bitliyinin  dəyişməsi,  tropik  və ekvatorial  rayonlarda həm də 
su ilə əlaqədar bir çox ciddi xəstəliklərin güclənməsinə səbəb 
olur.
Günəş  enerjisindən  bilavasitə  istifadə  edilməsi  də 
ekoloji  baxımdan  tam  özünü  doğrultmağa  qadir  deyil:
255

---

müxtəlif tipli  günəş  enerjisi  akkumlyatorları  çox  vaxt  geniş 
ərazi  tutur.  Günəş  enerjisini  toplamaq  meteroloji,  deməli, 
fiziki-coğrafi  amillərdən  asılıdır.  Odur  ki,  o  əksərən  günəş 
şüası  uzunmüddətli  olan  tropik  rayonları  üçün  effektli 
sayılır.
Enerji almaq üçün külək, dalğa, qabarmadan istifadə 
etdikdə  belə  ekoloji  problemlərdən  yan  keçilmir.  Məsələn, 
külək elektrik stansiyaları qəbul olunmayan səs effekti yara­
dır,  ona görə yaşayış məntəqələrindən uzaqda yerləşdirilmə­
lidir;  dəniz  dalğalarının  enerjisi  böyükdür,  lakin  ondan 
elektrik  enerjisi istehsal etmək üçün konsentrasiyası məsələsi 
texniki cəhətdən sadə deyildir.
Geotermal  enerjidən  istifadə  etdikdə su,  hava  və  tor­
paq  xeyli  çirklənir.  1000  mVt  gücü  olan  geotermal  elcktro- 
stansiyalar atmosferə il ərzində  104-1051 qaz buraxır.  105-10x 
m3 suyu çirkləndirir və böyük sahə tələb edir.
Enerji  sistemlərinin  texniki  xüsusiyyətləri  və  ya  kifa­
yət  dərəcədə  səmərəli 
olmayan  insan  fəaliyyətinin  nəti­
cəsində gündəlik  istehsal  olunan  enerjinin yarıdan  çoxu  itir. 
Vahid  məhsula  sərf olunan  enerjiyə  qənaət  olunması  ener­
jiyə  qənaətin  strategiyasının  bir  hissəsi  olmalıdır,  lakin  bu 
zaman  əhalinin  sosial -  iqtisadi  inkişafı,  yaxud  ilkin  yaşayış 
tərzi  pisləşməməlidir.  1970-ci  ildə  iki  dəfə  enerji  böhranın­
dan  sonra  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  enerjidən  istifadə  səmə­
rəliliyi xeyli yüksəlmişdir.  Məsələn,  83% idxal yanacağından 
asılı  olan  Yaponiya  öz  təsərrüfatında  enerji  həcmini  50% 
azaltmış  və  enerjiyə  qənaət  iqtisadiyyatında  dünya  lideri 
olmuşdur.
Sement  və  digər  bərkidici  materiallar,  azbest,  sement 
tikinti keramika və saxsı  materialları,  istilik  və səs  izoləedici 
materialları,  tikinti  və  texniki  şüşələr istehsalında  atmosferə 
atılan  tullantıların  57,1%-ni  toz  və  asılı  maddələr,  21,4%-ni 
karbon  qazı,  10,8%-ni  kükürd  anhidridi  və  9%-ni  azot 
oksidi  təşkil  edir.  Bundan  başqa,  tullantılarda  hidrogen
256
sulfid  (0,03  %),  formaldehid  (0,02  %),  toluol  (0,02  %), 
benzol (0,01  %),  vanadium 5-oksid (0,01 %),  ksilol (0,01  %) 
da  olur.  Seient,  azbest  və  digər  tikinti  materialları  istehsal 
edən  zavodların  ətrafında  havada  benzopirin,  toz  və  digər 
zərərli maddələrin yüksək tərkibi müşahidə olunur.
Dağ  -   mədən  sənayesinin  özünə  məxsus  mürəkkəb 
ekoloji  problemləri  və  bunları  yaradan  obyektiv  səbəbləri 
vardır.  Bunlardan  ən  çox  diqqəti  cəlb  edəni  dağ-mədən  iş­
lərinin yerinə yetirilməsində bərk tullantıların yaratdığı eko­
loji  problemlərdir.  Avropa  ərazilərinin  7  %-i  lazımsız  dağ- 
mədən  tullantıları  ilə  zəbt  edilib.  Bərk  tullantılar  yer  sət­
hində  daha  çox  yer  tutur.  Bunlar  üçün  qazılan  xəndəklər 
münbit  torpaq  sahəsini  azaldır.  Hesablanmışdır  ki,  hər  il 
faydalı  qazıntıların  istismarı  və  emalı  zamanı  ətraf mühitə 
8,5 mlrd  t bərk  tullantı maddələr atılır.  Bu qədər tullantının, 
təxminən  10%-i  istifadə  edilir  və  çox  böyük  torpaq  sahə­
lərini  yararsız  hala  salır.  Digər  tərəfdən,  həmin  tullantıların 
tərkibində  olan  qiymətli  komponentlər  fayda  vermədən 
tullantıya çevrilir.
Məlumdur  ki,  bərk  tullantılar,  bir  qayda  olaraq, 
geoloji  kəşfiyyat  işlərində  və  ən  çox  faydalı  qazıntıların 
istismarı  zamanı  əmələ  gəlir.  Bunun  nəticəsində  də  külli 
miqdarda  torpaq  fondu  istifadəsiz  qalır  və  ətraf  mühit 
tullantılarla korlanır,  bu da, öz növbəsində, ekoloji sistemdə 
müxtəlif pozulmaların baş verməsinə səbəb olur.
Geoloji  -   kəşfiyyat  işlərinin  aparılması  nəticəsində 
yaranan  xəndəklər,  bir  tərəfdən  torpaq  fondunu  azaldır, 
digər  tərəfdən  həmin xəndəkləri  doldurmadıqda əmələ gələn 
yarğanlar  torpaq  erroziyasına  səbəb  olur,  xəndəklərin  dərin 
qazılması yeraltı suların səviyyəsinə də təsir edir.  Xəndəkləri 
doldurmadıqda  və  təhlükəsizlik  texnikası  qaydalarına  düz­
gün əməl  etmədikdə onlar insan və heyvanlar üçün  təhlükəli 
quyulara çevrilir.
257

---