Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

Bərk  tullantıların  digər  mənbələrindən  sement,  gips 
və  əhəng  zavodlarını  göstərmək  olar.  Məsələn,  Qaradağ 
Sement  zavodunda  bərk  tullantı  sement  tozu,  Bakı  Gips 
Məmulatı  zavodunda  isə  gips  tozudur.  Texniki  hesablama­
lara  görə,  normal  iş  zamanı  itki  hesab  edilən  sement  tozu­
nun  miqdarı,  orta  hesabla  hər  il  49  min  t,  gips  tozunun 
miqdarı isə  1,5 mlrd t təşkil edir.
Təəssüflə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  dağ-mədən  səna­
yesinin  digər  sahələrində  də  çox  qiymətli  xammal  itkisi  baş 
verir.  Məsələn,  hesablanmışdır  ki,  ahəngdar  iş  zamanı 
Daşkəsən  Mərmər  zavodunda  mərmər  itkisi  hər  il  orta  he­
sabla  3,7  min  m3,  Xankəndi  İnşaat  Materialları  Kombina­
tında  8,7 min  m3,  əhəng  itkisi  57,4  min m3,  qranit  itkisi  0,5 
min m3-dən çox olmuşdu.
Məlum  olmuşdur  ki,  qara  metallurgiya  şlamlarınm 
tərkibindəki  dəmir,  təzə  dəmir  filiz  xammalında  olan  dəmir­
dən  çoxdur.  Bu,  belə  bir  nəticəyə  gəlməyə  imkan  vermişdir 
ki,  yeni  faydalı  qazıntılar  axtarmaq,  külli  miqdarda  vəsait 
qoymaq,  ətraf  mühiti  korlamaq  əvəzinə,  həmin  tullantı­
lardan  istifadə  etmək  iqtisadi  cəhətdən  daha  sərfəlidir.  Sü­
but  olunmuşdur  ki,  tullantıdan  istifadə  olunma  xərci,  yeni 
xammal əldə edilməsi xərcindən 2-3 dəfə azdır.
Belə  olan  halda  metallurgiya  zavodları,  filiz  zəngin­
ləşdirmə  kombinatları,  istilik  elektrik  stansiyaları  və  digər 
müəssisələr  öz  işlərini  tullantılardan  təkrar  istifadə  etmək 
istiqamətində  deyil,  yeni  tullantı  yataqları  yaratmaq  isti­
qamətində  qurmaları  yalnız  təəssüf  doğurur.  Belə  vəziyyət 
müəssisələrə  həm  iqtisadi,  həm  də  ekoloji  cəhətdən  böyük 
zərbə  vurur,  tullantıları  müəssisələrdən  nəqliyyat  vasitəsilə 
zibilxanalara daşımaq üçün əlavə vəsait tələb edilir və s.
Yuxarıda  qeyd  olunan  misallardan  aydın  olur  ki, 
artıq  sənaye  tullantılarından  təkrar  xammal  kimi  istifadə 
etmək  məsələsi  iqtisadi  və  ekoloji  cəhətdən  öz  səmərəsini 
göstərmişdir.  Beləliklə,  bərk  tullantı  maddələri  və  onlardan
258
səmərəli  istifadə  sahələri  kifayət  qədərdir.  Bu  da,  öz 
növbəsində,  dağ-mədən  sənayesinin  ekoloji  problemlərinin 
həllində mühüm rol oynamalıdır.
Qeyd  edək  ki,  Azərbaycan  Respublikasında  neft  və 
qazdan başqa 450-dən artıq qara, əlvan metal filizləri, qeyri- 
filiz xammalı,  tikinti  materialları,  yeraltı  mineral,  termal və 
yodlu-bromlu  sənaye  suları  və  s.  yataqları  vardır.  Qara 
metallurgiyanın  mineral  xammal  bazası,  Daşkəsən  dəmir 
filizi  yataqları,  Daş-Salahlı  bentonit  gilli və  Xoşbulaq  flyuz 
əhəngdaşı  yataqları  olub,  dəyərlərinə  görə  respublikanın 
potensial  ehtiyatının  10,4  %-ni  təşkil  edir.  Əlvan  metallur­
giyanın  mineral-xammal  bazası  əsasən  alunit,  mis,  qur­
ğuşun,  sink,  molibden,  kobalt,  civə,  sürmə,  qızıl  və  s.  ya­
taqları  kəşf  edilmiş  ümumi  ehtiyatların  dəyərinə  görə  res­
publikanın  mineral-xammal bazasının əsasını (43,7 %) təşkil 
edir.
1991-ci  ildən  sonra  başqa  ölkələrlə  əlaqələr  zəiflə­
diyindən  respublikamızda  filiz  üzrə  dağ-mədən  sənayesi  tə­
nəzzülə  uğramışdır.  Lakin  yeni  sənaye  sahələrinin  yaran­
ması  ilə  əlaqədar  mülki  və  sənaye  obyektlərinin  tikintiləri 
üçün  vacib  olan  qeyri-filiz  və  inşaat  materiallarına  tələbat 
artdığından  belə  yataqların  geniş  istismarına  başlanmışdır. 
Hazırda  bu  yataqlarda  300-ə  yaxın  təşkilat  və  firmalar 
istismar işləri aparır.
Əvvəllər  geniş  həcmli,  istismar  işləri  aparılan  Daş­
kəsən  rayonunda  istismar  sahələrində  və  filiz  saflaşdırma 
kombinatı  yerləşən  ərazidə,  həmçinin  Zəylik  alunit  yata­
ğının  istismarı  sahəsində  və  Gəncə  Gil-Torpaq  Kombinatı 
ərazilərində  100  mln  m3~lə  ölçülən  istehsalat  tullantılarının 
ətraf mühitə neqativ təsiri davam etməkdədir.
Dağ-mədən  sənayesinin  ətraf  mühitdə  yaratdığı 
problemləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
a) 
ətraf  mühitdə  baş  verən  dəyişmələr,  torpaq  və 
bitki  deqradasiyası  və  çirklənməsi,  atmosfer  havasının,  səth
259

---

sularının,  yeraltı  suların  çirklənməsi,  əsaslı  landşaft  dəyiş­
mələri;
b) geoloji mühitdə baş verən dəyişmələr:  təbii-texniki 
şəraitin,  hidroloji  rejimin  və  tektonik  rejimin  pozulması, 
geokimyəvi dəyişmələr;
c)  törəmə problemlər:  tədrici landşafı dəyişiklikləri,  ek­
zogen geoloji proseslərin aktivləşməsi, seysmik aktivləşmə və s.
Müşahidələr  göstiərir  ki,  ətraf  mühiti  çirkləndirən 
sənaye  binalarının arasındakı məsafə normaya uyğun  olma- 
dıqda  çirkləndirici  maddələr  binalararası  boşluğa  hopur  və 
oradan  yayılar.  Ona  görə  də  bu  binalararası  məsafə  bina 
hündürlüyündən 8-10 dəfə çox olmalıdır.
Sənaye müəssisələrinin layihələndirilməsinə olan  tələ­
bata  əsasən zərərli və iyli  müəssisələrlə  yaşayış  binaları  ara­
sında  sanitar-müdafiə  zonaları  dövlət  standartlarına  uyğun 
gəlməlidir.  Bu  zonaların  ölçüləri  istehsal  müəssisələrinin 
gücündən,  atmosferə  atılan  tullantıların  xarakterindən 
asılıdır.
Maddi  istehsalın  sənayedən  sonra  ikinci  mühüm 
sahəsi  kənd  təsərrüfatıdır.  Bu  sahə  əhalini  ən  zəruri  ərzaq 
məhsulları  və  sənayenin  bir  sıra  sahələrini  xammalla  təmin 
edir.  Sənayedən  fərqli  olaraq  kənd  təsərrüfatı  istehsalı 
bütünlüklə  təbii  mühitlə  bağlıdır.  Bu  səbəbdən  də  kənd 
təsərrüfatının  inkişafının  özünə  məxsus  ekoloji  problemləri 
vardır. Bu baxımdan, əsas  yeri bitkiçilik tutur.
Bitkiçiliyin  inkişafı  üçün  müəyyən  miqdarda  biogen 
maddələrə  (üzvi  maddələr)  ehtiyac  vardır  və  bu  maddələr, 
adətən  torpaqdan  mənimsənilir.  Təbii  ekosistemlərdə  bitki 
tərəfindən  assimilyasiya  olan  biogenlər,  toxumlar,  bitki 
töküntüləri,  ölmüş  tumurcuqlar,  köklər  və  s.  maddələrin 
mübadiləsində  destruksiya  prosesləri  nəticəsində  torpağa 
qayıdır.
Azot birləşmələrinin bir hissəsi bakteriyalar vasitəsilə 
atmosferdən fiksasiya olunur.  Biogenlərin  bir hissəsi  yağın­
260
tılar vasitəsilə torpağa  düşür.  Balansın  mənfi tərəfləri infil- 
trasiya  həll  olmuş  biogenlərin  səthi  axını,  onların  eroziya 
prosesi  zamanı  torpaq  hissəcikləri  ilə  aparılması,  həmçinin 
azot  birləşmələrinin  qaz  şəklinə  düşərək  atmosferə  keçməsi 
hesab olunur.
Dünyada  dənli  bitkilərin  məhsulu  vasitəsilə  ildə  40 
mln t-a qədər, yaxud  1  ha dənli bitki sahəsindən 63  kq  azot 
mənimsənilir.
Buna  görə  torpağın  münbitliyini  saxlamaq  və 
məhsuldarlığı  yüksəltmək  üçün  gübrələrdən  istifadə  etmək 
lazım gəlir.  İntensiv əkinçilikdə gübrəsiz torpağın münbitliyi 
elə  sonrakı  ildə  aşağı  düşür.  Yerli  şəraitdən  asılı  olaraq, 
adətən  azot,  fosfor  və  kalium  gübrələrindən  müxtəlif 
formada və birləşmələr şəklində istifadə edilir.
Qeyd  edək  ki,  dünyanın  bütün  torpaqlarının  tərki­
bində  150 mld  t  azot  vardır.  Hətta  ən  kasıb  torpaq  sayılan 
çimli-podzol  torpaqlar  tərkibində  20  sm-lik  şum  qatında 
hektarda 2-41 azot saxlayır.  Qaratorpaqda isə bu rəqəm 20- 
30 t-a çatır.
Tarlaya  azot  gübrələri  verildikdə  onun  miqdarı  elə 
hesablanmalıdır  ki,  gübrələr  məhz  bitki  tərəfindən  mənim­
sənilsin,  ətraf mühitə  və  insanlara  ziyan  yetirməsin.  Çünki 
biogen  maddələrin  çoxluğu  ətraf  mühiti,  saf  suları  çirk- 
ləndirir, hətta atmosferin ozon qatını təhlükə altma alır.
Nitratlar  normadan  artıq  yalnız  suda  deyil,  həm  də 
ərzaq  və  yem  bitkilərində  toplamr.  Öz-özlüyündə  insan  və 
heyvanların  sağlamlığına  təhlükə  yaratmasa  da,  onlardan 
asanlıqla  əmələ gələn  nitritlər  yüksək  dərəcədə  zəhərli  olub 
qanda  ağır  xəstəliklər  törədir.  Nitritlərdən  nitroaminlər 
əmələ gələ bilir.
Müasir  əkinçiliyi  aqrokimyəvi  vasitələrsiz  təsəvvür 
etmək  mümkün  deyildir.  Bitkiçilikdən  alman  məhsulların 
yarısı  aqrokimyəvi  vasitələrin  hesabına  əldə  edilir.  Bəzi  he­
sablamalara görə məhsulun 50-60, bəzən isə  70%-ni xəstəlik
261

---