Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
üçün dövlət səviyyəsində tədbirlər planı hazırlanıb həyata keçirilir. Qeyd olunan halda torpağı çirkləndirən əsas mən bələrdən biri şlam, əlavə yaranan gilli məhlul və ya istifadə olunan digər yuyucu mayedir. Artıq isbat olunmuşdur ki, ətraf mühiti belə tullantılardan qorumaq üçün onlardan təkrar istifadə etmək lazımdır. Lakin quru sahələrdə buruqlar arasında məsafə böyük olduğu üçün işlənmiş gilli məhlulların daşınması çətinləşir. Buna baxmayaraq, son illər gilli məhlul tullantılarından quyuların möhkəmləndiril məsində, həmçinin, keramzit istehsalında da istifadə edilir. Quyularm mənimsənilməsi zamanı, bir qayda olaraq, ətraf mühiti mühafizə etmək üçün quyudan gələn qaz mə şəldə yandırılır, lay suyu və ya neft xüsusi tutumlara yönəl dilir. Sonra yığılan neftdən yanacaq kimi istifadə edilir, su isə təmizləmə qurğularına verilir. Atmosfer oksigenin çətin daxil olduğu neftlə çirk lənmiş torpaqların aşağı qatlarında üzvi birləşmələrin və anaerov şəraitində karbohidrogenlərin komponentlərinin parçalanması nəticəsində toksik qatılıqla turşu oksidləıinin toplanması baş verir. Spirt, kükürd, hidrogen və başqa məhsullar bitkilərə məhvedici təsir göstərir. Yağlı turşular torpağın aşağı qatlarında yığılaraq onun hidrofobluğunu artırır və bunun nəticəsində onun su saxlama xüsusiyyəti azalır. Neft torpağa düşərək onun fiziki xüsusiyyətini tor pağın ayrı-ayrı hissələrinə ötürür. Neftlə çirklənmiş torpağın yuxarı qatlarında hidrofobluğun artması göstərici olaraq, onun aşağıda yerləşən (20-25 sm) qatlarında nəmliliyin artmasına gətirib çıxarır. Bunun səbəbi torpağın neftlə çirk lənmiş yuxarı qatında nəmliyin transpirasiyasının sürətinin azalmasıdır. Bu zaman hava rejimi kifayət qədər pozulur ki, bu da özünü təmizləmə prosesinə mənfi təsir də göstərir. Torpağın neftlə çirklənməsi onun kimyəvi xassəsinin kifayət qədər dəyişilməsi ilə müşahidə olunur. 250 Neft məhsulları ilə çirklənmənin səciyyəvi əlamətləri mənbəyinin çoxluğu, ətraf mühitin, demək olar ki, bütün komponentlərini çirkləndirməsi, böyük akvatoriyada səpə lənməsi, dib çöküntülərində toplanması və s.-dir. Neftin həll olunan və ağır komponentləri - fraksiyaları su kütləsində digər toksikantları, o cümlədən toksik metalları absorbsiya edir, onların miqyasına səbəb olur. Onlar suyun keyfiyyətini pisləşdirir, oksigen rejiminə mənfi təsir göstərir, suyun üst qatlarının atmosferlə balanslaşdırılmış əlaqəsini pozur və s. Dənizə tökülən neftin 40%-i onun dibinə çökür. Dibə çökən neft məhsulları səthdəki neft məhsullarına nisbətən 10 dəfə gec oksidləşir. Neftin tərkibində olan bir neçə kom ponentlər kəskin toksikliyə malik olur. Neftin dənizə tökül məsi əsasən quyuların istismarı, neftin ilkin ayrılması və nəqli zamanı baş verir. Neftin nəqli zamanı onun dənizə tökülməsi, əsasən gəmilərdə baş vermiş qəza və onlardan müxtəlif səbəblərdən axıdılan neft hesabına da baş verir. Neft hasilatının intensivləşdirmə prosesi Xəzərin çirkləndirilməməsi üçün irihəcmli problemlərin həllini tələb edir. Bu problemə neftin dənizə tökülməməsi üçün ayrı-ayrı texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq standart lara cavab verən avadanlıqlardan istifadə və s. aid edilir. İstər quruda, istərsə də dənizdə neft-qaz sənayesinin inkişafı, bununla əlaqədar estakadaların, ayrıca özüllərin tikilməsi, boru-kəmər xətlərinin çəkilməsi, tankerlərin, gəmi- bərələrin hərəkəti, müxtəlif növ tullantıların, mədənlərdə, magistral neft kəmərlərində baş verən qəzalar, neft, qaz emalı müəssisələrinin maye, sülb, bərk tullantıları və s. eko loji mühiti çirkləndirir, onun nizami inkişafını pozur, bioloji mübadiləni ləngidir, insanların səhhətinə ziyan vurur. Bunu nəzərə alaraq Xəzərdə fəaliyyət göstərən kom paniyaların, şirkətlərin ekoloji təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə, elə bir texniki-iqtisadi, ekoloji, hüquqi proq 251 ramlar fəaliyyətdə olmalıdır ki, mənfi halların baş ver məsinin qarşısını ala bilsin. Göstərilən proqrama fəaliyyətdə olan müəssisələrin ekoloji təhlükəsizliyi, normativdən kənar tullantıların azaldılması, qəza törədənlərə, dənizi çirklən- dirənlərə qarşı hüquqi, iqtisadi sanksiyaların tətbiqi daxil edilməlidir. Xəzərin sənaye xammalı və bioloji ehtiyatların dan səmərəli istifadəsi ekoloji təhlükənin aradan qaldırıl ması müasir texnika və texnologiyalarının, təbiəti mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsini tələb edir. Bunun həyata keçirilməsi akademik və sahəvi elmi-tədqiqat, layihə insti tutlarının iştirakı ilə fundamental ekoloji tədqiqatların apa rılması ekoloji monitorinq xidmətinin yaradılmasından ası lıdır. Bunların sayəsində tullantıları «sıfır» həddinə çatdır maq çirkləndirici maddələri, işlənmiş suları, bərk, sülb tul lantıları təmizlədikdən, zərərsizləşdirdikdən sonra dənizə tökmək mümkündür. Belə şəraitdə şelf zonalarında fəaliyyət göstərən isteh sal sahələrində profilaktik, ekoloji mühafizə tədbirlərinin görülməsi vacibdir. Lakin ayrıja götürülmüş bir ölkədə, bir regionda bunların öhdəsindən gəlmək mümkün deyil. Ona görə ki, dənizin sərvətlərindən istifadə edən və onun suyunu çirkləndirən dövlətlər sərhədi vahid olan su hövzəsinə təsir edir. Ekoloji monitorinqin regionallığı şəraitində qəzaların aradan qaldırılması üçün görülən tədbirlər hansı dövlətin tabeliyində olarsa-olsun, neft-qaz mədənlərinin istismarı, xammalların, hazır məhsulların daşınması üzrə layihələrin tərkibində əks etdirilməlidir. Dəniz, neft və qaz mədənlərinin istismarında, nəq liyyatın inkişafında ortaya çıxan neqativ halların, qəzaların aradan qaldırılmasında zəruri tədbirlərdən biri dövlətarası hüquqi və iqtisadi sanksiya təyinatlı tədbirlərdir. Sənaye, nəqliyyat, texnogen xarakterli qəzalar, təbii fəlakətlər, müa sir sivilizasiyanın ayrılmaz hissəsi və mühüm fəaliyyəti 252 olduğundan insanlar daima onların törətdikləri təhlükə və qorxu hissi altında yaşayır. Ətraf mühitin çirkləndirilməsində metallurgiya səna yesinin özünə məxsus rolu vardır. Bu sahə kimya, neftçı- xarma və neft emalı sənayesindən sonra ətraf mühitə vu rulan zərərin həcminə görə dördüncü yeri tutur. Odur ki, metallurgiyanın özünəməxsus problemlərinin aradan qaldı rılması bu gün üçün aktualldır. Çuqunun əridilməsi və ondan polad istehsalı zamanı atmosferə müxtəlif qazlar atılır. 1 t polad istehsalı zamanı havaya 4,5 kq toz və 2,7 kq kükürd qazı, 0,1-0,6 kq marqans atılır. Domna qazlarından başqa atmosfer həm də az miqdarda arsen, fosfor, qurğuşun, civə və nadir metalların buxarlan və qətranlı maddələrlə çirklənir. Poladəridən sexlərin tullantıları da atmosferi xeyli çirkləndirir. Polad əriyən zaman həm də metalın buxarı, şlak və metal oksidləri və qazları ayrılır. Marten peçlərinin tozunun əsas hissəsi dəmir - 3 oksid (67%), alüminium - 3 oksid (67%)-dən ibarət olur. 1 t Marten poladının oksigensiz əridilmə prosesində 3000-4000 m3 qaz ayrılır, onların tərkibində tozun qatılığı orta hesabla 0,5 q/m3 təşkil edir. Metalın ərimə zonasına oksigen verildikdə isə toz əmələgəlmə dəfələrlə çoxalaraq 15-52 q/m3-a çatır. Müasir qara metallurgiya zavodlarının çoxunda kömürün kokslaş- dırılması peçləri vardır. Koks kimyəvi istehsalı atmosfer havasını tozla və uçucu birləşmələrin qarışığı ilə çirkləndirir. İş rejimi pozulduqda isə atmosferə külli miqdarda təmiz lənməmiş koks qazı atılır. V. Şaprinskiyə görə 1 mln t polad istehsalı zamanı atmosferə 75 min t SO 2 ixrac edilir. Hər 1000 t mis piriti emalından atmosferə 600 t sulfid anhidridi tullanır. Qara metallurgiyada sənaye qəzaları zamanı region da ekoloji vəziyyət daha da kəskinləşir. 253 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|