Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
edilmişdir. Əlavə edək ki, çoxprofilli müəssisələrin (müxtəlif məhsullar istehsal edən zavod və fabriklər) yaradılmasının, onların eyni ərazidə inşa olunmasının ekoloji və iqtisadi əhəmiyyətindən başqa, tullantıların daşınmasına da xeyli qənaət olunur. Belə ki, müəyyən bir ərazidə yerləşən, çox profilli müəssisələrdən birinin tullantısı ikinci müəssisə üçün xammal olur, ikinci müəssisənin tullantısı isə üçünjü müəs sisədə xammal kimi istifadə olunur və s. Beləliklə qapalı istehsal prosesi yaranır ki, bu da iqtisadi və ekoloji baxım dan çox əhəmiyyətlidir. Bu halda kapital qoyuluşu xeyli azalır, sistemin idarə olunması sadələşir və ekoloji norm a lara tam əməl olunur. Gələcəkdə belə istehsal sistemin geniş ləndirilməsi nəzərdə tutulur. İstehsal tullantılarından xammal, yarımfabrikat, yanacaq və s. kimi faydalı istifadə edilməsi utilizasiya adlanır. Utilizasiyanın iqtisadiyyatda mühüm əhəmiyyəti vardır. Bir sıra sahələrdə utilizasiya məqsədilə xüsusi sexlər və hətta utilizasiya zavodları yaradılmışdır. Utilizasiya tullantılarının toplanması ilə xüsusi müəssisələr məşğul olur. Tullantısız texnologiya, üzvü tullantıların təkrar emal edilməsində də tətbiq edilir. Bakıda üzvi tullantıların illik miqdarı 2,5 mln t-dan çoxdur. Bu, əsasən ağac emalı, şərab, pivə istehsalı, dəri emalı müəssisələrinin, ət kom binatının tullantılarından ibarətdir. Bunların yalnız 5-6%-i təkrar emal edilir, qalanı isə yandırılır. Bu üzvi tullantıları emal etməklə həm ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısı alınar, həm də xeyli gübrə istehsal edilir. İri sənaye şəhərlərində İES və başqa müəssisələr atmosferi xeyli miqdarda sulfat anhidridi ilə çirkləndirir. Onun təsirindən metallar korroziyaya uğrayır, tikinti qur ğuları aşınır, bitkilər məhv olur, xəstəliklər artır. Halbuki, həmin stansiyaların tüstülərindən S02-ni ayıraraq sulfat turşusu almaq olar. Dünyada ilk dəfə 1952-ci ildə Moskvada 12№-li İES-də bu proses reallaşmışdır. 246 Ukraynada tikilmiş kimya kombinatında tullantılar başqa sexlərdə kompleks emal edilərək azot gübrələrinə, mal-qara üçün zülal, vitamin konsentratma, karbon qazına və onu da quru buza çevirir. Estoniyada iri azot gübrəsi zavodunda əvvəl havam çirkləndirən tullantı indi xammal kimi istifadəyə verilir. Kanalizasiya sularının tərkibində müxtəlif üzvi mad dələr, fosfor, kalium və digər mikroelementlər vardır. Bir çox ölkələrdə kanalizasiya sularından gübrə kimi istifadə edilir. Bu sahədə Çin xalqı bir neçə əsrlik təcrübəyə ma likdir. Polşa alimi A. Lenkova qeyd edir ki, çirklənmiş su lardan yenidən istifadə edilsə, dörd qat səmərə əldə edilər: təmizləmə qurğularının tikintisinə xərc azalar; əkin sahələri əlavə su alar; süni gübrəsiz məhsuldarlıq artar, çay və dənizlərin sanitar vəziyyəti yaxşılaşar. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi prosesi zamanı yataqda neft və qazla bərabər çoxlu miqdarda çıxarılan lay suları tullantı şəklində çay və dənizlərə, eləcə də mədən ərazi lərinə axıdılır. Halbuki, həmin sularda sənaye əhəmiyyətli yod, brom, xlor, natrium və s. elementlər almaq olar. Neftçala şəhərində yerləşən Yod-Brom zavodunun is tismar obyekti həmin yataqdakı neftli layların sularıdır. Həmin sularda yodun miqdarı litrdə 60-70 mq-a çatır. Molumdur ki, respublika iqtisadiyyatının əsasını neft sənayesi təşkil edir. Neft sənayesinə, əsasən, neft geologi yası, neft quyularının qazılması, onların mənimsənilməsi, istismarı, neftin yığılması və nəqli kimi mürəkkəb sahələr daxildir. Bildiyimiz kimi, neft quyularının istismarı həm qu ruda, həm do dənizdə aparılır. Hər iki halda quyularm qa zılma texnologiyası bir-birindən heç də fərqlənmir. Lakin qeyd edildiyi kimi, dənizdə quyuların qazılmasının özünə məxsus spesifik xüsusiyyətləri vardır. 247 İstər dəniz şəraitində, istərsə də quruda neft-qaz quyularının qazılması zamanı ətraf mühiti çirkləndirən mənbələr və maddələr eynidir. Əsas fərq ondan ibarətdir ki, birinci halda həmin mənbələr dənizi, ikinci halda isə torpaq sahəsini çirkləndirir. Qeyd edək ki, neft-qaz quyularının qazılması və onların istismarı zamanı dəniz və okeanların çirkləndirilməsi su nəqliyyatı vasitələrindən sonra ikinci yeri tutur. Bir qayda olaraq neft-qaz quyularının qazılması zamanı gilli məhsullardan istifadə edilir və məhsulun keyfiy yətinə xüsusi tələb irəli sürülür. Bu tələbləri yerinə yetirmək üçün, məlum olduğu kimi, üzvi və qeyri-üzvi kimyəvi bir ləşmələrdən istifadə edilir. Bunlara misal olaraq oksil, unil, qrafıt, kaustik soda, paltar sodası, gips, borat və s. bu kimi kimyəvi reagentləri göstərmək olar. Quyuların mənimsənilməsi müxtəlif texniki və texno loji tədbirlərin həyata keçirilməsi nətijəsində neft-qaz layı ilə quyu arasında əlaqə yaratmaqdır, yəni quyu dibində elə əməliyyatlar aparılır ki, neft-qaz laydan quyu dibinə axa bilsin. Quyunun mənimsənilməsi əvvəlcədən tərtib edilmiş plan-qrafit əsasında aparılır. Dəniz şəraitində quyuların mənimsənilməsi qurudakından heç də fərqlənmir. Burada prinsipial fərq dəniz platformasında işin təşkili və hidro- meteroloji şəraitin bu prosesə təsirindən ibarətdir. Neft-qaz quyularının istismarı zamanı da ətraf mühitin çirklənməsi baş verir. Quyular müxtəlif üsullarla is tismar edildikdə neft hasilatının sabit saxlanması və artı rılması üçün ardıcıl olaraq quyularda müxtəlif geoloji-tex- niki tədbirlər həyata keçirilir. Adətən bu tədbirlər müxtəlif üzvi və sintetik - kimyəvi maddələrdən istifadə etməklə aparılır və bu zaman ətraf mühit intensiv surətdə çirklənir. Adətən, quyuların istismarı zamanı ətraf mühiti çirkləndirən maddələr aşağıdakı ardıcıllıqla verilir: neft, ya nacaq - sürtkü materialları, neftli qum, səthi aktiv mad 248 dələr, mədən tullantı suları, kimyəvi həlledicilər, turşular, duz, sirkə, xlor turşusu, tərkibində kimyəvi işlənmiş məhlul olan tullantı suları və parafinlər. Neftin nəqli və saxlanmısı zamanı boru birləşmə lərindən, hermetikliyin pozulma sahələrindən sızma ətraf mühiti kifayət qədər çirkləndirir. Neft-qaz yığımı məntəqə lərində və mədən rezervuar parklarında neftin boşaldılması və ya təmizlənməsi zamanı neftli-çirkli su kanalizasiya sisteminə axıdılır ki, bu da çirkab suların çirklilik dərəcəsini daha da artırır. Müəyyən ehtiyat saxlamaq məqsədilə müasir dövrdə azkeçirici laylar daxilində təbii rezervuarlar qazılaraq orada ehtiyat üçün neft və qaz məhsulları yığırlar. Lakin bu rezervuarlardan da sızma, filtrasiya, buxarlanma baş verir ki, bu da su hövzələrini və torpağı çirkləndirir. Müəyyən edilmişdir ki, 2 t sızan neft 1000 m2 torpaq sahəsini əkinə yararsız edir. Neftin neft-qaz yığımı kollektorlarından və texnoloji qurğulardan qəza nəticəsində ətrafa dağılması xarakterik bir hadisə kimi qalmaqdadır. Kanalizasiya sistemi olmadıqda və ya pis işlədikdə bu tip tullantılar yaxında yerləşən su hövzələrinə, bataqlığa axıdılır, onları və qurunt sularını çirkləndirir. Müəyyən edilmişdir ki, dünya miqyasında neftçı- xarma neft emalı, nəqli və neftin istifadəsi zamanı ildə 45 mln t-a qədər itki baş verir. Bu itkinin 22 mln t-unun qu ruda, 7 mln t-unun dənizdə və 16 mln t-unun isə atmosferdə buxarlanması ilə müşayiət olunur. Dünya miqyasında neft və neft məhsullarına olan tələbatın ildən-ilə artdığını nəzərə alsaq, bu itkinin nə olduğunu və ətraf mühitə nə kimi ziyan vurulduğunu təsəvvür etmək o qədər də çətin deyildir. Yuxarıda qeyd edilənlərdən aydın olur ki, Azərbay canda fəaliyyət göstərən aparıcı sənaye sahələrinin ekoloji problemləri kifayət qədərdir və onların aradan qaldırılması 249 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|