Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
Ayrı-ayrı dövlətlər üzrə iqtisadi hidropotensiala görə XXI əsrin əvvəllərində 6 ölkə fərqlənmişdir. Bunlar ÇXR, MDB. ABŞ, Zair, Kanada və Braziliyadır. Daha sonra buraya Hin distan, Peru, Kolumbiya, İsveç, Norveç, Fransa, İtaliya, İsveçrə və s. dövlətləri əlavə etmək olar. Dövlətlərdə iqtisadi hidropo- tensialdan müxtəlif səviyyədə istifadə olunur. Məsələn, İsveç. Norveç, Fransada artıq 80%-dən çox, İtaliya və Yaponiyada - 70%, Kanadada - 60%, ABŞ-da - 50% olduğu halda Hindis tanda 12%, ÇXR - 8%, Zair, Kolumbiya və Peruda 1%-dən azdır. Bioloji ehtiyatdan hazırda dünyada 500 mindən çox bitki növü, o cümlədən 30 mindən artıq ağac və kol növləri mə lumdur. Bitki resurslarının arasında meşələrin böyük əhəmiy yəti var. Meşələr bərpa olunan resurslardır. 385 mlrd oduncaq ehtiyatından minlərlə müxtəlif adda məmulatlar istehsal edilir. Meşə oksigeni bərpa edir, yeraltı suları və torpağın məhsuldar lığını qoruyur. Meşə xammalından müxtəlif məhsullar (kağız, mebel, faner, tikinti materialları və s.) əldə olunur. Meşə re surslarının qiymətləndirilməsində oduncaq ehtiyatı mühüm rol oynayır. Oduncaq ehtiyatına görə Asiya, Şimali və Cənubi Amerika fərqlənir. Ayrı-ayrı ölkələr arasında Rusiya, Kanada. Braziliya, ABŞ əsas yer tutur. Dünyanın meşə sahəsi iki qurşaqda: şimal və cənub qur şaqlarında yerləşir. Şimal meşə qurşağının sahəsi təxminən 2 mlrd ha-dır. Bu qurşaqda ən böyük meşə sahələri RF, Kanada. ABŞ ərazilərindədir. Bunlardan 67%-i iynəyarpaqlı, 33%-i en- liyarpaqlı meşələrdir. Şimal qurşağında yerləşən meşələrdə ağac növləri nisbətən azlıq təşkil edir. Xarici Avropa meşə lərində 250 ağac və kol növü qeydə alınmışdır. Şimal qurşağı meşələri keçmişdə intensiv istifadəyə mə ruz qalmışdır. Qərbi Avropadada XVIII-XIX, ABŞ-da XX əsrin əvvəllərində gedən bu proses sonralar qismən, hazırda isə tanı stabilləşmişdir. Cənub meşə qurşağının da sahəsi 2 mlrd ha təşkil edir və onun 97%-i enliyarpaqlı meşələrdir. Sahənin təxminən yarısını yüksək sıxlığa malik meşələr tutur. Cənubda yerləşən tropik meşələr Afrikada, Latın Amerikasında, Asiya dövlətində yer ləşmişdir. Tropik meşələrin %-ü 10 dövlətin - Braziliya, İn doneziya, Zair, Peru, Kolumbiya, Hindistan, Boliviya, Papua- Yeni Qvineya, Venesuela ərazisindədir. Bu meşələrdə 5000 növə qədər ağac və 20000-ə qədər bitki növü müəyyənləş dirilmişdir. Bununla bərabər son 20 ildə tropik meşələrə böyük ziyan vurulmuşdur. BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatlarının məlumatına görə 1980-cı ildə 11 mln ha, 90-cı illərin sonunda 17 mln ha tropik meşə sahəsi məhv edilib. Cənub meşə qur şağında bu proses üç əsas səbəblə səciyyələnir. Birincisi, şəhər və nəqliyyat ehtiyatları üçün həmin tor paqların təmizlənib, yararlı vəziyyətə gətirilməsi, ikinci odun caqların yanacaq kimi işlədilməsidir. BMT-nin məlumatına görə inkişafda olan ölkələrin 70%-i onlardan binaların qızdırıl- masında istifadə edirlər. Hətta, Afrikada, habelə Nepal, Haiti kimi tropik ölkələrdə bu 90%-ə çatır. 70-ci illərdə dünya baza rında neftin qiymətinin bahalaşmasi ilə əlaqədar Afrika və Cənubi Asiyanın nəinki meşə əhatəsində olaıı şəhərlərində, hətta kənar şəhərlərdə odundan istifadə artmışdır. 1980-cı ildə inkişafda olan ölkələrin oduncaq çatışmayan regionlarında 1,2 mlrd əhali yaşayırdısa, 2011-ci ilin sonuna bunun 2,4 mlrd-a çatması ehtimal olunur. Üçüncü səbəb - Asiya, Afrika və Latın Amerikasının tro pik ölkələrində xammalın kağz-sellüloz sənayesinin inkişafı üçün Yaponiya, Qərbi Avropa və ABŞ-a ixrac edilməsidir. Hazırda yer səthinin 1/3 hissəsini meşəliklər tutmuşdur. Əvvəllər bu 75 mlrd ha-dan az olmamışdır. Hələlik antropogen təsirə az məruz qalan meşə sahəsinə Rusiyada, Kanadada, Amazonkada təsadüf edilir və bu cəmi 15 mlrd ha hesablanır. Yalnız 1850-1980-ci illər ərazində dünyanın meşə örtüyü 15% 231 230 azalmışdır. Xarici Avropada VII əsrdə meşə örtüyü ərazinin 80%-ni tutduğu halda hazırda 32%, Rusiya düzənliyində XVIII əsrdə 55% olduğu halda, indi 30% təşkil edir. Bu hal ABŞ, Kanada, Hindistan, Çin, Braziliya və Afrika dövlətlərində də intensiv getmişdir, indi də bu vəziyyət yüksək templə get diyindən hər il dünyada 20 mln ha-dan artıq meşə örtüyü məhv edilir. Bunun əsas səbəbi əkinçilik, otlaq, ağac emalından iba rətdir. Tropik meşələrin kəsilmə intensivliyi onların bərpa in tensivliyindən 15 dəfə sürətlə gedir. Əgər bu situasiya belə davam edərsə, 50-60 ildən sonra tropik meşələr tamam məhv olar. Xatırlatmaq lazımdır ki. Yer kürəsinin malik olduğu floranın (500000) və faunanın (1500000) yarıdan çoxu əsas ok sigen mənbəyi olan bu meşələrin payına düşdüyündən, tropik meşələrin belə istifadəsi Qlobal Ekoloji sistemin deqredasiya- sından fikir söyləməyə imkan verir. Ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı beynəlxalq təşkilatlar (YUNEP, “Qrinpis”) tropik öl kələrin borclarının bir hissəsini ödəməklə meşələrin qırılma sının qarşısını almağa çalışır. Avropada “turşulu yağlarla” me şələrin quruması (AFR, İsveçrə, İngiltərə,Avstriya) baş verir. Meşə bərpa olunan resurs olduğuna görə onun sahəsini artırmaq və yeni meşələr salmaq mümkündür. Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və s. ölkələrdə süni meşələr yaradılır. Dünya okeanının resursları. Dünya əhalisinin sürətli ar tımı və onun tələbatının yüksəldilməsi Dünya okeanını iqtisadi fəaliyyətə cəlb edir. Okeanın əsas sərvəti onun suyudur. Dünya əhalisinin 1/3-i “su qıtlığı” çəkir, odur ki, dəniz suyunun şirin- ləşdirilib istifadə edilməsi vacibdir. Okeanın bioloji resursları əhalinin qidasında getdikcə daha mühüm rol oynayır və bəşə riyyətin heyvan zülalına olan tələbatının 20%-ni ödəyir. Son dövrlərdə bir çox ölkələrdə dəniz süni vətəgələr - marikultur - yaradılır. Həm dəniz, həm də şirin su hövzələrində canlıların yerləşdirilməsi (artırılması) akvakultur adlanır (Yaponiya. ABŞ, Hindistan, Filippin, Fransa fərqlənir). Dünya okeanının bioloji məhsuldar sahələri okeanın 15-20%-ni tutan şelf zo- 232 nalarıdır. Məhsuldarlığına görə Berinq, Oxot, Yapon dənizləri, qiymətli balıq növlərinə görə Xəzər dənizi fərqlənir. Dünya okeanının mineral ehtiyatları iki hissədə - onun suyunda və dibində olan resurslara ayrılır. Dəniz suyunun baş lıca resurslarından biri xörək duzudur ki, 0,1 km3 suda 20 mln t miqdanndadır. Əgər dəniz sularırm duzunu tamam ayırıb, yer səthinə yaymaq mümkün olsaydı, onda 150 m qalınlığında duz təbəqəsi əmələ gələrdi. Dəniz suyunun buxarlanması yolu ilə duz alınmasını çin lilər hələ 4 min il əvvəl öyrənmişlər. Hazırda Çində duzun 1/3-i bu üsulla istehsal olunur. Yaponiya da bu sahədə daha çox fərq lənir. 1 t duz almaq üçün təqribən 120 mln t suyu buxarlan dırmaq lazımdır. Mühüm resurslardan biri də maqneziumdur. 1 km3 suda 9,5 mln t maqnezium vardır. Bu xammalın dəniz suyundan alınması qurudakı istehsalından ucuz başa gəlir. Onun alınma texnologiyası XX əsrin 40-cı illərində öyrənilmiş və hazırda dünyada maqnezium istehsalının 40%-i bu üsulla əldə olunur. Bundan başqa, hər km3 dəniz suyunun tərkibində kükürd, brom, alüminium, uran, gümüş və qızıl vardır. Hazırda brom xammalının əsas istehsal mənbəyi dəniz suyu sayılır. Dünya okeanında qızılın ehtiyatı 10 mln t hesablanmışdır ki, bu quruda olan ehtiyatdan dəfələrlə artıqdır. Həmçinin, Dünya okeanının resurslarını, onun şelf zo nasında və dərinliklərində yerləşən resurslara ayırmaq olur. Şelf zonasının ən başlıca resursu neft və qaz ehtiyatlarıdır. Dəniz faydalı qazıntı hasilatından gələn gəlirin 90%-i neft və qazın payına düşür. Şelf zonasında neft ehtiyatları 120-150 mlrd t hesablanmışdır. Şelf zonasının faydalı qazıntılarını üç tipə bölmək olar: birinci - dəmir filizi, mis, nikel, qalay, civə və s. Bu yataqlar sahildən uzanan təbii və yaxud süni adaların köməyi əsasında milli istehsal üsulu ilə mənimsənilir. Bəzən belə yataqlar 10-20 km sahildən aralı 2 km dəniz dibi süxurları altına qədər davam 233 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|