Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
Müşahidələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, ümumiy yətlə, faydalı qazıntıların istismarı və emalı zamanı hər il ətraf mühitə milyardlarla ton bərk tullantı atılmasına baxmayaraq, onlardan yalnız 10-12%-i istifadə olunur. Yer kürəsində uran da geniş yayılmışdır. Onun potensial ehtiyatı 10 mln t hesablanmışdır. Tərkibində 0,1% uran olan ya taqların mənimsənilməsi iqtisadi cəhətdən səmərəli hesab olu nur. 1 kq uran xammalının istehsalı 80 ABŞ dollarına başa gəlir. Atom enerjisi üzrə beynəlxalq agentliyin məlumatına görə yu xarıda göstərilən qiymətlə uzlaşan uran ehtiyatı 1,6 ml.t-a qə- dərdir. Bu baxımdan, zəngin ehtiyata malik birinci yeddi dövlət bunlardır: Avstraliya, CAR, Niger, Braziliya, Kanada, ABŞ və Namibiya. Hesablamalara əsasən ümumi ehtiyatın 2/3-si Qərbin inkişaf etmiş dövlətlərinin, 1/3-i isə inkişafda olan ölkələrin payına düşür. MDB dövlətləri içərisində uran istehsalı və ixracına görə Rusiya Federasiyası fərqlənir. Ümumiyyətlə, dünyanın urana olan tələbatı tam ödənilir. Litosfer nəinki mineral yanacaqlarla, eləcə də alternativ enerji mənbəyi ilə, yəni geotermal enerji ilə zəngindir. Geo termal enerji mənbələri iki tipə bölünür. Birinci tip yeraltı təbii istilik mənbələrini - qaynar suları, buxar və ya buxar-su qarışığını özündə birləşdirir. İsti sular və ya buxar birbaşa isti fadə oluna bilən enerji mənbələridir. Əlverişli təbii şəraitdə geotermal sistemlər, ənənəvi yolla alınan enerjidən 2,0-2.5 dəfə ucuz başa gələn enerji istehsal etməyə imkan verər. Yaponiyada XXI əsrin əvvəllərində geotermal elektrik stansiyasının gücünün 50 mln kvt saat, ABŞ-da 400 mln kvt saata çatdırmaq nəzərdə tutulmuşdur. İkinci tip - dağ süxurlarının daxili istiliyidir. Həmin sü xurlara böyük təzyiq altında su vurularsa onlardan alınan bu xardan istilik enerjisi kimi də istifadə etmək olur. Hər iki variantın istifadəsinin ümumi çatışmazlığı geoter- mik enerjinin zəif konsentrasiyasından irəli gəlir. O ərazilərdə ki, belə isti mənbələr yer səthinə yaxın yerləşir və temperaturu 222 30-40°C-ə bərabər olur, onlardan təsərrüfatda istifadə edilməsi üçün şərait yaranır. İsti su mənbələrindən istifadə olunması onların temperatu rundan əsaslı surətdə asılıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, geo termal enerji dörd fərqləndirici xüsusiyyətə malikdir. Birinci, o, tükənməyən sərvətlər qrupuna daxildir. Ötən əsrin 70-ci illə rinin hesablamalarına əsasən 10 m dərinliyə qədər onların eh tiyatı ənənəvi yanacaq ehtiyatlarından 3,5 min dəfə artqdır. Ona görə də bəzi tədqiqatçılar hətta 5 km dərinlikdə belə geotermal enerji ehtiyatlarının həddən artıq çox olduğunu göstərirlər, ikin cisi, geotermal enerji mənbələri çox geniş yayılmışdır. Onun yerləşməsi əsasən Yer kürəsi sahəsinin 1/10-ni əhatə edən aktiv seysmik və vulkanik zona ilə əlaqədardır. Bu zona içərisində daha perspektivli “geotermal rayonlar”, ayırmaq mümkündür. Belə mənbələrə İslandiya, Rusiya (Kamçatka), ABŞ, İtaliya, Meksika, Yeni Zelandiya qeyzerləri, Qafqaz və Krımın isti suları misal ola bilər. İslandiyada geotermal resurslardan geniş miqyasda istifadə edilir. Kamçatka, İslandiya, Yeni Zelandiya, Yaponiyada geotermal elektrik stansiyaları (GeoES) fəaliyyət göstərir. Təkcə keçmiş SSRİ-də 50-yə qədər yeraltı isti su mənbələri aşkar edilmişdir. Üçüncüsü, geotermal enerji böyük vəsait qoyuluşu tələb etmir. Çünki yer təkindən çıxan və ya çı xarılan bu mənbələr artıq təbiət tərəfindən istifadəyə yararlı və ziyyətə gətirilmişdir. Dördüncüsü, geotermal enerji ekoloji cə hətdən tam zərərsiz olmaqla bərabər ətraf mühiti çirkləndirmir. Torpaq resursları (fondu) təqribən Yer kürəsinin quru hissəsinin sahəsinə bərabərdir. Torpaq fondunun yalnız 1/3 his səsi kənd təsərrüfatına yararlıdır. Becərilən torpaq sahələri isə ümumi torpaq fondunun 11%-ni təşkil edir və əsasən, meşə, meşə-çöl, çöl zonalarında yerləşir. Otlaq və çəmənliklər ümu mi torpaq fondunun 24%-ni, meşə və kolluqlar, az yararlı və yararsız sahələr isə yerdə qalanını təşkil edir. Əkin üçün ya rarsız sahələrə Antraktida, Qrenlandiya, ABŞ (Alyaska), Rusiya 223 və Kanadanın şimal, Böyük Səhra, Avstraliyanın daxili səh raları, Amazon ovalığı və s. aiddir. Dünya torpaq fondunun ümumi sahəsi 149 mln km2 və ya 14,9 mlrd ha-dır. Antraktida və Qrenlandiya sahələrini nəzərə almasaq bu 135 mln kv km və ya 13,5 mlrd ha-a çatır. Ayrı-ayn regionlar içərisində torpaq fondunun böyüklüyünə görə fərq lənən ərazilər Afrika, MDB, Xarici Asiya, Şimali və Cənubi Amerikadır. Torpaq fondunun strukturu bir o qədər də əlverişli deyil dir. Torpaq resurslarını mənimsəyən və ondan istifadə edən insanlar planetimizin torpaq fondunun strukturuna təsir etmiş, onu tədricən dəyişmişlər. Bu, ilk növbədə, əkilən torpaqların genişlənməsi, otlaq və meşə sahələrinin sıxışdırılması ilə izah olunur. Dünya torpaq fondunun 11%-i becərilir. MDB, Afrika və Şimali Amerikada bu göstərici orta dünya səviyyəsində, xarici Avropa və Okeaniyada qusmən yüksək səviyyə ilə xa rakterizə olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ (190 min ha.), Hindistan (166 min ha), Rusiya Federasiyası (130 min ha), ÇXR (93 min ha), Kanada (46 min ha), Qazaxıstan (35 min ha), Ukrayna (34 min ha) daha çox becərilən torpaq sahələrinə ma likdir. Təbii çəmənlik və otlaq sahələri Xarici Avropa müstəsna olmaqla bütün dünya regionlarında becərilən torpaqlardan üstünlük təşkil edir və hətta Avstraliyada bu 10 dəfə artıqdır. Həmçinin, MDB-də, Xarici Avropada, Şimali Amerikada meşə otlaqları böyük sahələri, Cənubi Amerikada isə ərazinin təx minən yarısını tutur. Yaşayış məntəqləri, sənaye və nəqliyyatın altında olan torpaqlar həm dünya üzrə və həm də regionlar üzrə 1-2% arasında tərəddüd edir. Təkcə Xarici Avropa və Şimali Amerikada bu göstərici bir qədər yüksəkdir. Dünya torpaq fondunun başlıca problemi kənd təsərrüfa tına yararlı torpaqların deqradasiyasıdır. Torpaqların deqradasi yasına onların eroziyası, çirklənməsi, məhsuldarlığın azalması, şoranlaşma, bataqlaşma, yaşayış məntəqələri və s. aid edilir. 224 Bəzi hesablamalara görə bəşəriyyət artıq buna görə 2 mlrd ha məhsuldar torpaq sahəsini itirmişdir. Təkcə eroziya səbəbindən nəinki geridə qalmış, hətta geniş torpaqlara malik iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə 607 mln ha kənd təsərrüfatı torpaqları dövriyyədən çıxmışdır. Şoranlaşma və bataqlaşma səbəbindən isə hər il 15 mln ha torpaqlar yararsız vəziyyətə düşür. Göstərilən neqativ hallar adambaşına düşən becərilən tor paq sahələrinin kəskin azalmasına səbəb olur. Ümumiyyətlə, dünya üzrə bu göstərici yüksək olaraq indi də qalmaqdadır. ÇXR və Misirdə bu göstərici (müvafiq olaraq 0,09 və 0,05 ha) daha kəskin şəkil almışdır. Bir çox ölkələrdə torpaq fondunun saxlanılması və onun strukturunun yaxşılaşdırılması üçün müəyyən tədbirlər görülür. Regional və qlobal aspektdə bu tədbirlərin həlli BMT ixtisas laşmış orqanlarında - YUNESKO-nun təhsil, elm və mədəniy yət bölmələrində, eləcə də ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatla rında araşdırılır. Dünyanın quru hissəsinin 55%-nin mənimsənilməsinə baxmayaraq torpaq resurslarının çatışmazlığı hər yerdə nəzərə çarpır. Torpaq çatışmazlığının aradan qaldırılmasının ən mü nasib yolu yeni ərazilərin mənimsənilməsidir. Lakin bu çox böyük vəsait tələb edir. Ərazisi böyük olan ölkələrdə yeni tor paqlardan istifadə etmək münasibdir. Məsələn, Kanada, Av- starliya, Braziliya və s. ölkələrdə olduğu kimi. Mənimsənilməsi çox da xərc tələb etməyən torpaq eh tiyatları dünyanın quru hissəsinin təxminən 6%-ni, mənimsə nilməsi olduqca böyük vəsait tələb edən sahələr isə 25% təşkil edir. Şumluq torpaqların azalmasının qarşısını almaq üçün əkinçilik mədəniyyətini yüksəltmək, rekultivasiya işlərini ge nişləndirmək, çoxmərtəbəli binalar tikmək, sahil ölkələrdə süni ada-şəhərlər salmaq və s. tədbirləri həyata keçirmək lazımdır. Məsələn, Niderlandın sahəsi Şimal dənizinin şelf zonasının 225 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|