Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

mənin  hesablanması  təşkil  edir.  Burada  aşağıdakı  qiymət­
lərin əldə olunması məqsədəuyğun sayılır:
1.  Müxtəlif materiallar  vahidinin  istehsalı  ilə  əlaqədar 
orta xüsusi zərər (OXZ).
2.  Enerji vahidinin istehsalı ilə əlaqədar OXZ.
3.  Müxtəlif  təsərrüfat  sahələrində  tullanan  zəhərli 
maddələr vahidinin vurduğu OXZ.
4.  Bir nəfərin xəstələnməsindən dəyən OXZ.
Praktikada  ən  çox  əsasım  atmosferə  və  su  hövzəsinə
atılan tullantılardan dəyən orta xüsusi zərərin hesablanması 
təşkil edən metodikadan istifadə olunur.
Şəhərin  su  hövzəsinə  atılan  çirkləndirici  qatışıqların 
illik miqdarından dəyən zərər
Zsu = 
Y 
bk  * Çsu kimi hesablanır ki, burada da:
Zsu -  illik zərərdir (man/il);
Y -  orta xüsusi çəkidir (man/şərti ton);
bk  -   su  təsərrüfatı  sahələrindən  asılı  olaraq  müxtəlif 
qiymətli rəqəmdir (konstanta);
Çsu -  müvafiq su təsərrüfatı sahəsinə atılan qatışıqların 
illik kütləsidir (şərti ton/il).
n
Çsu =  УАт-тт
1
 =
 ı
n -  qiymətləndirilən mənbədən su təsərrüfatı hövzəsinə 
atılan zəhərli maddələrin ümumi sayıdır;
А г -   su  hövzəsində  r  maddəsinin  yığılmasının  nisbi 
təhlükəli gösrəcisidir (şərti ton/ton);
m r  -   qiymətləndirilən  г  maddəsinin  ümumi  illik  tul­
lanma həcmidir (ton/il).
Çirkab  suların bir-birindən  fərqlənən  bir neçə  tip  mən­
bədən  tullandığını  nəzərə  alsaq,  onda  ümumi  kütləni  tap­
maq lazımdır;
10=1
206
m TV -ц/ tipli çirkab  suları olan  mənbədən  su tutumuna 
düşən  r  maddəsinin illik həcmidir (y/ = 1,2,....n);  ton/il.
m rV 
= 
C r„, 
-K
C  w  -  il  ərzində  ц/  tipli  mənbədən  su  tutumuna
tullanan  г maddəsinin cəmləşmə səviyyəsidir (q/m3);
V т-у/  tipli  mənbədən  su  tutumuna  tullanan  çirkab 
suların illik həcmidir (min, m3/il).
A r -  hər bir çirkləndirici maddə üzrə
YKH
t
УКН r -   balıqçılıq  üçün  istifadə  edilən  sularda  r mad­
dəsinin yolverilən konsentrasiya həddidir.
Hava  hövzəsinə  atılan  tullantılıran  illik  həcminin 
təsirilə alman zərərin iqtisadi qiymətləndirilməsi
Zhava  =  Ц/ 
Ç h a v a  
kimidir
Zhava -  
zərərin qiymətləndirilməsidir (man/il); 
y /
  -  konstantadır (man/şərti  ton); 
в 
-  müvafiq cədvəllə verilmiş  kəmiyyətdir; 
f  -   atmosferdə  qatışıqların  ayılma  səviyyəsini  nəzərə 
alan  kəmiyyətdir;
Çhava  _  mənbədən  tullanan  çirkləndiricilərin  illik  həc­
midir (şərti  ton/il).
Aktiv çirklənmə zonası (AÇZ) üçün  Ə
-Ət kimi  hesablanır.
Burada,
в 
açz
 -  aktiv çirklənmə zonasının  kəmiyyətidir;
Sx -  AÇS-in hissəsinin sahəsidir;
S
açz
-  
AÇZ-in ümumi sahəsidir;
207
9
 
a ç z
 
У

---

9 х -  kəmiyyətin müvafiq qiymətidir.
Atmosferdə  yolverilən  tullantılar  həddinin  (У TH ) 
hesablanması  aşağıdakı  kimi  həyata  keçirilir.  Ümumiyyətlə. 
УТН -  vahid vaxt ərzində ətraf mühitə tullanan zərərli m ad­
dələrin miqdarıdır.
УТН-in  tədbiqinin  mahiyyəti  tullantıların  normallaş- 
dırılmasındadır  və müasir  şəraitdə  atmosferə zərərli m addə­
lərin  düşməsindən  qaçmağın  mümkün  olmaması  ilə  izah 
edilir.
УТН -  aşağıdakı kimi hesablanır:
УТН =
ArFm>n 
M 
N
Harada ki,
C  ц/  -   müvafiq  yaşayış  məntəqəsində  olan  ton 
cəmləşməsidir (mq/m3);
H -  boruların hündürlüyüdür;
V -  vahid vaxt ərzində tutulan qazın həcmidir;
A T -  ətraf havada nisbətən qazların qızmasıdır;
A r -   əlverişsiz  iqlim  şəraitini  və  relyefin  təsirini 
səciyyələndirən əmsallardır (n=l);
F  -   çökmüş  qatışığın  təsirini  müəyyənləşdirən 
əmsaldır;
m,n -  köməkçi parametrlərdir.
208
MÖVZU 8.TƏBİİ EHTİYATLAR, ONLARDAN 
İSTİFADƏNİN EKOLOJİ ASPEKTLƏRİ
Təbii  resurslar cəmiyyətin tələbatının ödənilməsi üçün is­
tifadə olunan təbii  elementlərdir.  Bunlara insan həyatı və məh­
suldar qüvvələrin  inkişafı üçün təbiətdə istifadə edilən və edil­
məsi  mümkün  olan resurslar daxildir.  Bu fəaliyyətdə bilavasitə 
iştirak  etməyən,  lakin  maddi  istehsal  və  qeyri-maddi  istehsal 
sahələrində zəruri  olan komponentlər vardır ki,  o  da təbii  şərait 
anlayışıdır.  Təbii  resurs  və  təbii  şəraitin  məcmusu  cəmiyyətin 
həyatında və fəaliyyətində mühüm  əhəmiyyət kəsb edir.  Bu ba­
xımdan,  cəmiyyətlə  təbiəti  bilavasitə  əlaqələndirən  məhz  təbii 
resurslardır.  İnsanların  yaşaması  və həyat  fəaliyyəti  prosesinə 
təsir edən amillərdən biri təbii resursların mənimsənilməsidir.
Təbii  şərait  ətraf mühitin  xassələrinin  məcmusudur  (coğ­
rafi mövqe, iqlim, daxili sular, torpaq və bitki örtüyü, heyvanlar 
aləmi,  təbii  ehtiyatlar).  Təbii  şərait  təsərrüfatın  bütün  sahələ­
rinə,  insanın  həyat  şəraitinə məskunlaşmasına müxtəlif dərəcə­
də müsbət və ya mənfi təsir göstərir.
Təbii şərait tarixən insan fəaliyyətinin təsirinə məruz qalır 
və  dəyişir.  Təbii  ehtiyatlardan  isə  istifadə  nəticəsində  onlar 
azalır,  istifadə  olunmayan  torpaqlar  istifadəyə  verilir,  eroziya 
güclənir,  hava  və  su  hövzələri,  torpaqlar  çirklənir  və  yararsız 
hala  düşür,  ekoloji  böhran  yaranır,  insan  təbii  şəraiti  yaxşılaş­
dırır:  səhra və yarımsəhralara su çəkir, qoruyucu meşə zolaqları 
salır  və  s.  Elmi-texniki  inqlab dövründə  insanların texniki  im­
kanları daha da artdığından təbii şəraitin dəyişməsi daha sürətlə 
baş  verir.  Odur ki, bu  imkanları elmi  cəhətcə  əsaslandırmaq  və 
təbii müvazinəti gözləmək lazımdır.
Təbii  ehtiyatlar  (resurslar)  -   istehsalın  cəlb  olunaraq, 
onun  xammal  və  enerji  bazasını  təşkil  edən  təbii  komponent­
lərdir.  Təbii  ehtiyatlar  insanların  istifadə  etdikləri  və  edə  bilə­
cəkləri bütün nemətləri özündə birləşdirir.  O,  tükənən və tükən­
məyən növlərə bölünür.  Tükənməyən təbii resurslardan (Günəş,
209

---